KATEMU
RING TAMPAKSIRING
Olih I Made Sanggra
|
Sakadi nyawané ngababin, paseliab para wartawan Belandané ngungsi
pancoran ring jaba Pura Tirtha Empulé, saha motrék anak kayéh miwah masiram.
Daweg punika wawuné pisan Ratu Juliana saking Kerajaan Belanda saha
pangiringnyané rauh ka istana Tampaksiring, sajeroning masasanjan ring
Indonésia. Gumanti kasumbung Istana Tampaksiring punika dados pakoleman tamiu
agung sané rauh ka Bali.
Wénten asiki sané palas saking kumpulannyané. Itep ipun medasin togog-togog kalih barang-barang kesenian lianan sané padampiak majajar-jajar ring jaba Pura Tirtha Empul punika. Rauh ring ajeng kios paderbénnyané Ni Luh Rai punika majanggelen tumuli mapitakén.
“Tabé Nona, apa boleh saya tanya sesuatu?”
“Boleh Tuan, silahkan,” saur banban Ni Luh Rai.
“Terima kasih, apa arti patung ini? Cerita apa?”
Sinambi ipun ngambil togog tulang pakaryan Tampaksiring ugi.
“Arjuna bertapa, Tuan,” saur Ni Luh Rai sada gugup.
“Ooo ya, ya, Arjuna Wiwaha. Arjuna bertapa di Gunung
Indrakila, digoda tuju bidadari. Ia menang melawan godaan, tapi manusia suka
nyerah sama godaan.” Asapunika tamiu punika nutura ndéwék, sakadi anaké
masatua. Cacep pisan tamiu punika ngraos Indonésia. Tabuhnyané caluh,
sakéwanten kadi wus kacunguh akedik, sakadi lumrah tetabuhan wangsa-wangsa Éropané
lianan. Ni Luh Rai angob santukan nembé ngarepin tamiu kadi punika.
Ngawit punika, nyaberan Van Steffen, asapunika wastan tamiuné
punika, wénten kéwanten ring kios Ni Luh Rainé. Yéning Van Steffen sedek sareng
ring timpal-timpalnyané, ipun sané dados juru basa, santukan ipun
naen kursus basa Indonésia ring mahasiswa Indonesia sané wénten ring
Negeri Belanda. Samaliha ipun oneng mamaca buku-buku indik Indonésia, miwah
satua-satua pawayangan.
Jagaté kantun semeng tur dingin. Sang Hyang Surya durung medal saking
pakoleman. Nanging ring wetan ambarané sampun asemu abang. Warung kalih
kios-kios sané wénten ring jaba Pura Tirtha Empul puniki kantun matutup. Wénten
asiki mabuka kios ipun Ni Luh Rai kéwanten. Ni Luh Rai sedek nyapu
mabersih-bersih. Saking alit kuma lenjeng ipun sampun melajah madolan togog,
nanging tan naen ipun matanja kadi dagang-dagané lianan. Manut manah ipun Ni
Luh Rai, yening barangé tanjaang, sinah kasengguh barang tan becik. Napimalih
yén suksukang, janten kapitaen barang tan paaji. Yéning wantah barang becik,
yadiastu ring dija ugi kagenahang sinah karuruh olih sang maperih. Sapunika
manahnyané Ni Luh Rai. Naen ipun ngeling sengi-sengi, manggihin turis pedih
mamisuh, tur ngraos ngambung ngorahang Bali biadab, santukan turis punika kasuksukin
togog ngantos limannyané matatu, olih dagang-dagangé matanja sané kadondonan
harga dolar, nanging tan angetung hargan gumi.
“Selamat pagi Nona Rai!”
“Oh, selamat pagi Tuan Steffen.” Ni Luh Rai sané saking i
tuni itep ngelapin togog, kandugi tengkejut santukan tan tahen ring
sapangrauhnyané, Van Steffen semeng pisan bina ring dibi puané.
“Ke mana tuan sepagi ini?” Ngangsehang Ni Luh Rai matakén
kaanggén ngicalang kabilbilnyané, santukan angob ngantenang Van Steffen ganteng
mapayas ageng. Duk punika Van Steffen nganggé stélan jas putih bersih, nganggé
dasi kupu-kupu pelung dongker. Jenar pakantenané Van Steffen semeng punika.
Gumanti Van Steffen makanten bagusan yén saihang ring timpal-timpalnyané.
Pangadeg ipun nyepek nyempaka, nénten landing agul-agul kadi timpalnyané
lianan. Paningalan kalih boknyané selem, nanging timpal-timpal ipuné
mapaningalan pelung mabok jagung.
“Pagi ini, saya mau ikut Sri Ratu ke Basuki,…, eh, ke Besakih.”
Van
Steffen nguntul kimud santukan iwang antuka nyambat Besakih. Ni Luh Rai uning
indik, tumuli ngedékang.
“Ratu Juliana ka Pura Besakih?”
“Betul, Nona Rai.”
“Oh, bagus sekali. Selamat jalan Tuan Steffen. Pura Besakih
sangat indahnya, Tuan.”
“Banyak terima kasih, en Nona Rai mau oleh-oleh apa?”
Ni
Luh Rai tangkejut miragi pitakén Van Steffen asapunika.
“Ah, tidak usah, Tuan!”
“Bukan, tidak begitu Nona Rai. Saya sangat gembira bila Nona
Rai suka menerima sesuatu dari saya,” saur Van Steffen sada kenyem tur
angut-angut.
“Teeeng!” Panalikané masuara ring Asrama Polisi Tampaksiring, Van
Steffen ningalin arlojinnyané. Pukul tengah pitu.
“Permisi Nona Rai, dag, daaag.” Van Steffen matingal tumuli
ngunggahang tangan, tur maanggutan.
“Selamat jalan, Tuan.” Luh Rai ngwales ngunggahang tangan
saha kenyem manis. Van Steffen mamargi éncol gagelisan, ngungsi komplék istana
genah rombongan pangiring Ratu Julianané makumpul. Durung apanimpug ipun
mamargi, gelis ipun matulak tur makaukan.
“Lo, Nona Rai, tolong saya punya tustél.”
Ni Luh Rai dahat kagiat, tumuli gelis ngrereh-rerehin tur
kapanggih pamotrékan punika ring tetumpukan bodag genah togogé. Gagelisan Ni
Luh Rai nugtug ipun Van Steffen. Saking gagésoannyané, kandugi Ni Luh Rai
nyerod nyalémpoh. Pusungannyané embud, boknyané magambahan selem maembotan
belayag, mapaid rauh sorin silit. Wastrannyané nyangsot munggah ngasab entud,
kanten betekan batisnyané putih gading, ngawé sumrah rah sané ngantenang. Van
Steffen gelis nyayut ngambil lengen ipun Ni Luh Rai. Ni Luh Rai kenyem kimud,
kanten sujénnyané ring PIPI kiwa, maweweh manis kakantenang. Wastrannyané
tumuli gelis katedunang, sinambi ngondéang rambut ngawé raras. Katah para
tarunané mabudi ring Ni Luh Rai, santukan sing solahang ipun nudut kayun,
nanging sami kimud manyewaka, santukan Ni Luh Rai dahat seleb makta raga. Taler
Van Steffen angob ngantenang kaayon rupan ipun Ni Luh Rai.
Sapamargin Van Steffen lan timpal-timpalnyané ngiring Ratu Juliana
ka Besakih, Van Steffen nénten katah raos. Ring paningalannyané setata marawat
matra rupan ipun Ni Luh Rai. Timpal-timpalnyané sami ngedékin ipun Van Steffen.
Wénten sané ngorahang bongol, wénten lian ngorahang Van Steffen bega.
Sampun lintang dauh lima, jagaté panes tan sinipi. Ring ambarané
tan wénten makanten ambu angan akidik. Van Steffen bah nungkayak ring dipan
kamarnyané. Ngawit wau rauh saking Besakih ipun masaré, nanging tan dados
sirep. Timpal-timpal ipuné sami pada ngerok engkis-engkis, wénten malih sané
geroh-geroh kadi céléngé kagorok. Lianan malih wénten sané ipit kadi buduhé
tundik. Nanging Van Steffen kedat makijapan, rarambangannyané nrawang sawang.
Angob ipun ngamanahin kawibawan Pura Besakih punika. Punika malih ri kalaning
mukanten janten gunung Agungé mabejug ageng aluhur ring pungkura
pura, maweweh madurgamannyané.
Tan dumadé Van Steffen bangun saking pasaréannyané, tur gelis mapanganggé,
tumuli nedunang saha makta bungkusan. Sué ipun kipak-kipek ring arep kiosnyané
Ni Luh Rai. Nanging matutup, suwung mangmung. Van Steffen kabilbil bingung
kacacungan. Raris ngucung-ucung ipun ngungsi ka pancorané. Daweg punika sedek
suwung sepi kadi jampi. Tan wénten anak kayeh wiadin masiram. Van Steffen
nampekin pancorané, tumuli toyané kaketis-ketisang, sakadi alit-alit pangangoné
makocél-kocélan. Saking i rika ipun medasin kelebutan Tirtha Empulé ring
jeroan. Kanten kadi pajeng mabejug manak gumanak. Duk punika éling ipun ring
piteket dané Jero Mangku, yéning manut ucap lontar Usana Bali, kelebutan Tirtha
Empul punika gumanti pakarya Ida Batara Indra daweg mayuda arep ring Prabu
Mayanadanawa. Sang Mayadanawa kaon ring payudan, rahnyané membah dados toya
Tukad Patanu, muah layonnyané dados taulan ring pangkung Patas. Asapunika tutur
dané Jero Mangku, keni karesepang pisan olih ipun Van Steffen.
Suaran pincekané ngarincik ring jaba pura, maduluran kuwusan daun
cemara ampehang angin sada baret. Van Steffen tengkejut saking bengongnyané,
tumuli ngajabayang mamargi nuwut lubukan. Sakadi wénten mituduhang, ring
tengahing margi ipun kacunduk ring anak alit sedek ngarit. Majalaran saking
anak alit punika, prasida ipun kapanggih ring pondoknyané Ni Luh Rai, ring
tengahing tegal pabian, kaiter olih pangkung asri. Ring ungkur pondok punika
kanten bukit lalang, ring pucaknyané madaging bedugul asiki kasayubin wit jepun
sedek masekar langah-langah. Ring tungtung jepun punika madaging sunari alit,
ngawé anut tur asri pakantenannyané.
Duk punika Ni Luh Rai wau wusan ngaturang canang Kajeng Kliwon. I
Sémpol, asu putih gémbrong, ingon-ingon méménnyané ngongkong nakal nanging
abos-bos tumuli kruang-kruing, saha ikutnyané kutal-kutil. Kagiat pisan Ni Luh
Rai ngantenang Van Steffen rauh tan panantara. Taler Van Steffen kagiat
ngantenang Ni Luh Rai mapayas adat pangid pisan. Duk punika Ni Luh Rai tan
mabaju, masesenteng kancerik songkét barak nguda mabanyu mas tatunununan
Amlapura. Mungguing kamennyané endek cap Togog Gianyar, madasar pelung langit
mapinggiran mapinda kayonan. Pupur miwah alis-alisnyané tipis nyerawat, ngawé
meled nelektekang sang ngantenang, malipatik barak api tur masrinata kadi
sasenengan para istri torah mangkiné. Samaliha pusungan ipuné mapinda angka
kutus masumpang jepun putih masusun lenmawa barak, ngawénang maweweh alab abra
rupannyané, tur maprabawa agung. Angob Van Steffen ngantenang indik kauningan
ipun Ni Luh Rai ngadungang payas.
“Nona Rai, saya minta maaf karena mengganggu nona dalam keadaan
sibuk.” Asapunika Van Steffen ngawitin pangraosnyané, sapunapinésué ipun
bengong natakin jagut ring kursi cing tutul genah ipun negak.
“Tidak, Tuan. Saya tidak sibuk. Saya juga minta maaf Karen
atempatnya begini kotor.” Saur Ni Luh Rai sada kenyem kimud sinambi
nguntul.
“Tidak apa-apa Nona Rai. Saya sangat senang di mana-mana di
Bali sini. Seumpama saya ada dalam mimpi. En…, kedatangan saya hari ini Cuma
buat antar ini oleh-oleh dari Besakih.” Tumuli Van Steffen nyerahang
bungkusan madaging salak Nongan sané kasub kabecikanné, maduluran padang kasna
lan getah cemara.
Saking anak lingsir sané ngadol padang Kasna punika Van Steffen
polih katerangan yéning padang Kasna punika kakeniang ring tampek pucak Gunung
Agungé dahat mautama kaanggén duluran canang kaatur ring Ida Betara-Betari,
minakadi Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Muah getah cemara punika becik kaanggén
tamba sungkan kebus dingin. Getah punika seduh antuk toya gemulak, sasampuné
dingin wenang inum. Asapunika piteket anaké lingsir punika, sané kaartiang olih
Juru Sapuhé i rika.
“Nyén ento kaajak ngomong, Rai?” Matakén méménnyané saking
pasaréannyané ring umah metén. Dané sedek sungkan puruh saking i tuni.
“Tamiu saking Belanda, Mémé.” Saur Ni Luh Rai banban aris,
sambilangipun ngracikang wedang.
Wiragi punika mémén Luh Rai maangsegan, tur mateg pupu, éling ring
indiké nguni, daweg jagaté terak sayah, sané sareng timpal-timpalnyané ngrereh
karya madederep ka gunung Carangsari. Duk punika dané wau munggah daha. Ring
Carangsari dané mirage orti, Jepangé sampun kaon, tur jagat Indonésiané sampun
merdeka. Sayan lami jagaté sayan riyet, genting. Luh Kompyang asapunika wastan
ipun Mén Luh Rai, dawegé ipun kantun daha muah timpal-timpalnyané nénten purun budal
ka Tampaksiring, santukan jagaté masampet. Luh Kompyang kalih
timpal-timpalnyané sami jenek ring Carangsari. Daweg Tentara Gajah Merahé biyak
ring Carangsari, yén asapunika jua indiké, Ni Luh Kompyang keni kacantol olih
tuan De Bosch, Sersan Kesehatan Tentara Gajah Merah punika. Sersan punika dahat
polos pisan. Katah ipun makidihang ubad-ubadan ring ida danéné irika. Duk
punika ubad-ubadané dahat sengka pisan. Sangkaning naya upaya para Pemuda
Pejuang anak buah Pak Rai, sané duk punika sampun nilar puri nyingkir, Ni Luh
Kompyang nyupraba dutha mangdéné Sersan De Bosch nyumbangang senjata ring para
Pemudané. Sesran De Bosch tinut, nyumbangang péstol kalih makudang-kudang
mimisnyané, granat, miwah ubad-ubadan.
Nampek panumaya Pangkuan Kedaulatan, Sersan De Bosch polih
perintah pindah ka Bandung. Luh Kompyang nénten nyarengin. Dané meled kantun
tetep ring Bali, tur matulak ka Tampaksiring. Indiké punika ngranayang Sersan
De Bosch brangti. Luh Kompyang sané daweg punika sedek mobot alit katinggalin
ring Tampaksiring, nanging pianaknyané sané daweg punika wawu matuwuh tigang
tiban kirang langkung, kabakta ka Bandung. Dekdek remuk manahnyané kadi gedahé
pantigang.
“Nona Rai, karena hari sudah semakin petang, saya minta diri,
en… terima kasih atas suguhannya dan lain-lain.” Sapunika Van Steffen
matata pisan.
“Terima kasih kembali, Tuan, atas kunjungannya dan juga
oleh-olehnya.” Sapunika Ni Luh Rai sawang kenyem. Wau Van Steffen jaga
ngenjuhang lima jagi masalaman ring Ni Luh Rai, tan dumadé Mén Luh Rai mesuang saking
pasaréannyané tumuli nampekin Van Steffen.
“Tuan yang dari Belanda?” Sapunika pitakénnyané sada kikuk
kapiragi, sinambi dané ngambil kursi tur malinggih.
“Betul, Bu,”saur Van Steffen kadi gugup.
“Sssaya, Bu. Nama saya Van Combosch… . Éh bukan nama saya Van
Steffen, Bu.” Saur Van Steffen ngereget megat-megat sada ngejer. Nembénin
ipun madué manah runtag kadi punika. Mén Luh Rai bengong. Liatnyané joh sawat,
kadi joh manahnyané nerawang. Sasampuné sué bengong, raris nelektekang munggah
tedun, raris matakén malih.
“Jadi, Tuan dua nama?” Sapunika pitakénnyané. Ni Luh Rai
maduwuhan ring manah santukan kimud mirage pitakén méménnyané kadi pitakén anak
alit, cutcud pisan.
“Bukan…, eb, eb, ebukan Bu.” Van Steffen maweweh gugup.
Makanten muannyané bag biing. Daweg punika sunari ring pucak bukit lalangé
masuara aris katempuh angin ngasirsir. Suarannyané ngarerengi kadi anak
mapasihin. Doh ring kelod kangin kapiragi suara paksi tadahasih angasih-ngasih,
ngawé nyag manah sang telektek miragiang.
“Saya harap Tuan tidak berdusta. Setiap Agama melarang umatnya
berdusta. Barangkali juga agama Tuan.” Sapunika Mén Luh Rai lancer pisan.
Sakadi wénten anak mituduhang dané uning nabdab raos asapunika.
Sué Van Steffen nek tan dados ngucap. Peluhnyané medal paturibis,
kulungannyané kadi sampetin bias asangkop. Sasampuné ipun polih negtegang manah
las manah ipuné nuturang sapari indik sikian ipuné. Ipun ten uning ring meme
bapa. Sadawegé alit ipun kapiara Yayasan Pemeliharaan Anak Yatim Piatu ring
Roterdam, negeri Belanda. Saking Direktur Yayasan punika ipun polih
keterangan, yéning pecak bapan ipun dados anggota Tentara Kerajaan Belanda,
padem masiat ring Lembang, Bandung. Daweg ipuné alit punika mawasta De
Combosch, nanging sasampuné kelih kagentosin wasta olih Direktur Yayasan
punika, kawastanin Van Steffen sakadi wastan pianakknyané sané pecak padem ring
ngawit perang duniané kaping kalih.
Durung puput Van Steffen nuturang indiknyané, Mén Luh Rai macepol
sinambi asasambat.
“Aduh, Déwa Ratu…!” Mén Luh Rai nek tan dados ngucap malih. Yéh
paningalannyané nerebes medal ngebekin pipinnyané kisut.
“Cening, Combosch… .” Sapunika Mén Luh Rai ngangsehang, ninambi
ngelut baosng ipun Van Steffen. Van Steffen nyerah nénten molah.
“Uli pidan meme palas tekéning Céning, nah né jani mara suwéca
Widi, meme katepuk tekéning Cening, Cening...” Mén Luh Rai raris ngeling
selegukan ta=en dados antuk dané nglawanin.
Antuk suara serak asawang tangis mén Luh Rai nuturang sapari
indikannyané saking pangawit ngrereh karya madederep ka Carangsari, ngantos
dané kaanggén somah saking Sersan De Bosch, tur rauh palasnyané. Mangkin wawu
dané tatas uning ring indik Sersan De Bosch, sampun kecag ring kalangan yudané.
Tumuli Mén Luh Rai nuturang teges wastan De Combosch punika. “Com” tegesnyané
Kompyang, muah “Bosch” tegesnyané De Bosch. Dadosnyané De “Combosch” tegesnyané
panunggalan, wiadin pasikian wastan mémé muah bapan ipun Van Steffen.
Van Steffen bengong tan makijapan. Ring manahnyané kantun bingbang
mabari-bari. Mén Luh Rai uning ring cesna kara, tumuli digelis ngambil potrékan
Van Steffen dawegé kantun alit kaapit olih meme bapannyané. Sakadi wénten
matingetin, éling Van Steffen ring makta potrékan ring dompétnyané. Potrékan
punika gelis kaambil kaanggén nyocokang. Pamuput tulia tan wénten sios angan
akidik. Van Steffen mingar-minger ring manah. Manawita sangkaning sampun titah
Sang Hyang Tuduh. Manah Van Steffen raris ngayuh, tumuli ipun nyaup batis
méménnyané, sinambi asasambat.
“Oh, … Mude! Oh,…Vader!” Raris ipun ngeling sengi-sengi,
yéh paningalané membah melusang baju. Méménnyané gelis mapasihin, angasih-asih.
Yéh paningalané patéltél nibénin sirah ipun Van Steffen, kadi anak nyiratin
tirtha panglukatan, yén upamiang. Taler Ni Luh Rai nénten dados wangdéné
tangisnyané. Sengi-sengi ipun kadi anak alit, sinambi ngakebin Van Steffen,
blinnyané sané sampun saling angken-angkenin, mawastu pasahé matemu malih.