KAKAWIN RAMAYANA
02. DWITlYAS SARGGAH
BASANTATILAKA
1.
Kawit šaratsamaya
kāla nirār para ngkā,
nton tang pradéša ri hawanira kapwa rāmya,
kwéh lwah magöng katĕmu dénira tirtha dibya,
udyāna lén talaga nirjhara kapwa mahĕning.
Nĕmonin sasih katiga ring kapat diwasané Ida
lunga marika,
cingak Ida punika pajahjahané salantang
pamargin Idané ngulangunin,
katah tukad agĕng-agĕng panggihin Ida talĕr
gênah matirta yatra sané uttama,
taman maka miwah talaga cĕburan toya maka
sami dahat hĕning.
2.
Tuñjung putih pwa
ya ta tuñjung abang sĕdĕng rūm,
kumbang nya ghūrnita mašabda humung sadarpa,
lén mandamāruta mirir ya sugandha māmbö,
sang Rāma Laksmana rikang ksana tusta dénya.
Tunjung putih miwah tunjung barak sami mĕngpĕng
miyik,
tambulilingannyané pagriyĕng mabyayuhan
maswara binal,
tiyos malih anginé banban ngasisir ipun
mahambu dahat miyik,
Ida Sang Rama miwah sang Laksmana lédang
antuk sapunika.
3.
Kĕmbang turut sisi
rikang pādamārgga lumrā,
sang Rāmabhadra manĕhĕr mangalap ta kĕmbang,
mādyus sirācamana kapwa mašoca ring lwah,
ngkané silātala jĕnĕk ta sirān parāryan.
Sĕkaré
ring tĕpin lisikané makacakan,
Ida
Sang Ramadéwa ngraris ngalap sĕkar,
masiram
ida makakurah sinarĕngan masucian ring tukadé,
irika
ring batuné lémpéh lédang Ida mararian.
4.
Utphulla tang
kumuda kapwa mĕkar padābang,
ryak-ryak nikang talaga yéka duméh ya cāla.
byak tan katon kadi dilah ning apuy ya molah,
kumbang bhramanta i ruhurnya akĕn kukusnya.
Kĕmbang punika tunjungé sami mawarni barak,
ombakan toyan tĕlagané punika ngawinang ipun
maogahan,
jantên ipun mĕkantĕn kadi ĕndihan gĕniné
élag élog,
i tambulilingan sané maidĕran duur ipun
waluya andus ipun.
5.
Rāmyang alas kadi
mahā mangilo tumungkul,
cāyā nya yāningĕt-ingĕt ya mawās rikang lwah,
médi dĕlĕg agul-agul agĕlis ya molah,
cāyālilang malimunan makusut ya dénya.
Kabĕcikan wit taruné sĕkadi gumana nguntul
mamĕka,
lawat ipuné yaning tlĕktĕk-tlĕktĕkang jantĕn
mĕkantĕn ring tukadé,
jahil I dĕlĕg nglangi tan papakéring digĕlis
ipun matinggal,
lawaté sané
tĕrang punika bucĕk maadukan olih ipun.
6.
Tatkāla sampun umĕtu
pwa bhatāra Suryya,
ruksĕkanang kumuda šūnya hilang hayunya,
sakwéh nikang kayu kadi pwa tumūt makingking,
moning manuk mawurahan kaharan tangisnya.
Ring sampun ĕndag Ida Sang Hyang Surya,
layu punika i tunjung tanpa téja ical
kaasrian ipun,
sakatah ipun i taru kadi sarĕng sĕdih
kingking,
suaran ipun i paksi mabyayuhan waluya tangis
ipun.
7.
Mwang lwir nikang
kayu kadi pwa mahā padĕlwan,
lawan tikang talaga kapwa saharsa kalih,
kĕmbang nya kapwa maputih kaharan matanya,
kumbang umandĕl ahirĕng ya ta tarakanya.
Malih tangkĕp ipun i punyan kayu waluya
saling pandrĕng wyakti,
marĕp ring ipun I talaga pada arsa
makakalih,
bungan ipun sané makasami mawarni putih
waluya matan ipun,
tambulilingané matinggah mawarni sĕlĕm,
punika waluya anak-anakan matanipun.
8.
Tuñjung prakampita
tinūbning angin ya molah,
tulyānulak kadi mahā ri lakinya mélik,
kumbang maréng kumuda ngūni duméh ya méwa,
irsya swabhāwa nikanang wini ghāra kāsih.
I sĕkar tunjung mahoyodan tĕmpuh angin ayad
oyod,
waluya nulak sĕkadi gĕdĕg pisan ring muanin
ipun,
I tambulilingan sané ngĕmaranin tunjungé
siyosan i wahu sané ngawinang ipun gĕdĕg,
cĕnidra sapunika parisolah anaké sané sayang
ring mwanin ipun.
9.
Ngkānéng alas
bhramara matta mašabda mandra,
nidrang kidang kinidungan juga panghidĕpnya,
candala yékana manahnya luput pwa dénya,
apan pijĕr ya rumĕngö kala hangsa moni.
Irika ring alasé tambulilingané binal
maswara ngriĕng banban,
pulĕs ikidang kadi cangkrimang manut
pamarnan ipun,
candala sapunika manah ipun ical antuka,
dwaning kadalon ipun miragiang swaran ipun i
angsa sané alus.
10.
Ahĕning maho
talaga dibya makin ya sašri,
kātéjanan sakĕna dé ni sĕnö hyang Arkka,
sindurawarnna kadi laka mabāng prabhanya,
lwir nyan katon kadi ta téja têñuh dadi wway.
Hĕning brĕsih talagané lĕwih sayan asri,
katibénan téjan Ida Sang Hyang Surya,
warnan
ipun masawang barak kadi laka barak sunaran ipun,
Pidabdab pakantĕnanyané waluya téja campuh
ring toyané.
11.
Nāhan tinonira
rikang wana désa rāmya,
n ton tang gagā saphala dibya parinya wrĕddhi,
kapwākiris wau huwus winatun ya rāmya,
sang Rāma Laksmana saharša tumon ya sašri.
Sapunika sané cingak Ida irika ring pradésa
alasé sané ngulangunin,
nyingak i padi gaga maduluran woh ipuné
mapikolih jĕlih bĕcik saha pantun ipuné mokoh,
sami kĕdas wawu wusan kajukutin ipun
ngulangunin,
Sang Rama miwah Sang Laksmana dahat lédang nyingakin
ipun sané ngulangunin.
12.
Wanwé gunung-gunung
alĕmbu gawénya mahwan,
yékā hawanira tinonira tang palĕmbwan,
gopāla yékana mamöh rikanang prabhāta,
mawwat minyak susu gawénya maré ryy Ayodhya.
Wong désané ring pagunungan miara lĕmbu gĕginan
ipun ngangon,
punika sané marginin Ida cingak Ida gĕnahé
ngangon,
i pĕngangon mĕspĕs susun lĕmbu pasĕmĕngan
pisan,
makta minyak miwah susu gaginan ipun lunga
ka Ayodhya pura.
13.
Gopānggana anakĕbi
sang makĕmit palĕmbwan,
rārā gunung dugā-dugā sipi maryadanya,
yar ton sirāng humaliwat madulū rwa sānak,
wišwāsa yan wahu mulat sapi wéh wulatnya.
Daha-daha pangangoné sane jĕgég-jĕgég ngĕmit
pangangonané,
daha-daha gunungé polos-polos néntĕn akéh
raras ipun,
rikala ipun ngatonang Ida nglintang marérod
sarĕng kalih pasamĕtonan,
buduh kasmaran ipun tatkala Ida nyingak
sampi raris ipun nyĕlĕdét.
14.
Gambira šabda
nikanang mamutĕr ya mandra,
yāngkĕn padahya nikanang manginum magosti,
sakwéh nikang wwang amutĕr mangigĕl jugānton,
bāhunya kalih asilih-silihan ya molah.
Swaran pangadukan susuné nudut kahyun,
waluya gagambĕlan sang mahinum-inuman
sinambi mararawosan,
sakatah sang ngadukang makantĕn sêkadi ngigĕl,
lĕngĕn ipun sané kĕkalih sĕlagĕnti molah.
15.
Darppāng kidang ya
makidang-kidangan ya mādrĕs,
wétnyan šarat samaya kāla duméh ya darppa,
ngkāné tĕgal-tĕgal lawan mamangan-mangan ya,
sang Rāma Laksmana alah magirang tumon ya.
Binal ipun i kidang kĕcas-kĕcos gangsar
pisan,
riantukan masan ngahasin sané ngawinang ipun
binal,
irika ring patĕgalané jimbar ipun ngulati
tatĕdayan,
Ida Sang Rama miwah Sang Laksmana dahat
lédang ngaksi ipun.
16.
Šuddhāputih pwa ya
ta mégha magöng akandĕl,
imbang nikang gunung i sor kahanannya lumra,
déning angin makin agöng ya makin ya māwān,
lwir nyān katon kadi gunung Himawān apūrwa.
Brĕsih putih punika gulĕmé sané agĕng tĕbĕ,
ring bangkiang gunungé ring sor gĕnah ipun
nyurambyah,
riantukan anginé sayan ngagĕngang wyakti
sayan ipun nĕgĕhang,
sasawangan ipun yéning cingak waluya gunung
himawan ngagawokin.
17.
Lén singha munggu
rikanang giripāršwa moni,
šabdanya ring gagana mapratišabda mādrĕs,
sakrodha mangdĕmaka lingnya mulat tumĕngha,
āh singha mūda winalingnya musuhnya moni.
Tiyos punika I singa magĕnah ring lambung
gunungé masuara,
suaran ipun ring ambarané matangguran santĕr
pisan
bangĕt brangti manah ipun mamanah nyagrĕp
raris miwasan nuléngék,
uduh singa bĕlog pitahĕnang ipun mĕsĕh ipuné
sané masuara.
18.
Ring pāršwa lén
talaga rāmya tinonira nkā,
tunjung putih juga sêkarnya tatan hanābāng,
tātan katon hana ta hangsa putih mangumbang,
šabdanya mātra karêngö mrêdu komalālwan.
Ring lambung gunungé tiyosan wéntĕn talaga
ngulangunin cingak Ida irika,
tunjung putih kéwantĕn sĕkar ipun néntĕn pisan wéntĕn sané mawarni barak,
néntĕn pisan makantĕn wéntĕn angsa putih nyĕdĕk
nglangi,
suaran ipun sawat kapirĕng alus banban.
19.
Sakwéh nikang
talaga tan hana tan patuñjung,
tuñjungnya tan hana kurang pada mési kumbang,
kumbangnya kapwa muni tan hana tan pašabda,
šabdanya karnnasuka tan hana tan manojña.
Sakatah talagané tan wéntĕn sané tanpa
tunjung,
tunjung ipun tan wéntĕn tuna maka sami
madaging tambulilingan,
tambulilingan ipun sami ngriĕng tan wéntĕn
sané tan masuara,
suaran ipun ngalédangin karna tan wéntĕn sané
tan ngahyun-hyunin.
20.
Tatkāla yar tĕka
rikang patapan mahārsi,
sakwéh nirang wiku tapaswi kabéh manungsung,
airšānti puspa phalamula sugandha dhūpa,
lén wwah sĕrĕh wway ininum panamuy mahārsi.
Rikanjĕkan Ida rawuh ring pasraman Ida Sang
Rĕsi Agung,
sakatah Ida Sang maraga wiku tapa maka mamĕndak,
tirta, sĕkar, woh-wohan, umbi-umbian,
wawangian, dupa,
miwah jambé maduluran dah toya sané katayub
punika pasuguh Ida Rĕsi Agung.
21.
Sampun siromangan
ikang panamuy sutrĕpti,
mamöng-mamöng sira rikang patapan mahārsi,
wiswāsa sang tapa kabéh pada gorawāngling,
ménak ta ungwanira ring patapan wisāta.
Sasampun Ida ngrayunang pisuguh sané dahat
ngalédangin,
raris masasanjan Ida ring pasraman Ida Rĕsi
Agung,
kadudut kahyun Ida Sang Tapa maka sami
samian rĕko pranamya nyapatin,
bĕcik punika linggih Ida ring pasraman dĕgdĕg
pisan.
22.
Masih ta sang rĕsi
mawéh ta sirāstra diwya,
sang Rāma Laksmana parĕng winarah mangajya,
widyātidurjaya jayā wijayā jayanti,
yékin pawéh ri sira dibya amoghašakti.
Swéca Ida Sang Rĕsi raris micayang sanjata
utama,
Sang Rama miwah Sang Laksmana sarĕng-sarĕng
kaurukang jaga mlajahin,
pangawĕruhé sané dahat mawisésa
molihingamolih sané satata molih,
puniki pawéwéh Sang Rĕsi ring Ida Sang Rama kawisésan
uttama sané néntĕn sidda kakasorang.
23.
Sampun tikang aji
kabéh tama dénirāwās,
mamöng-amöng sira rikang wanadéša rāmya,
n-ton rāksasï tĕka mamātyana donya tan lén,
wadwanirang prabhu Dašāsya si Tātakākyā.
Sasampuné pangawĕruhé punika sami kaincĕp
olih Ida sumĕkĕn,
masasanjan Ida ring wawidangan alasé sané
ngulangunin,
kacingak wéntĕn raksasi rawuh jaga mamadĕm-madĕm tatujon ipun tan wéntĕn liyan,
panjak Ida Sang Prabu
Dasamuka Sang Tataka wastan ipun.
24.
Sang Rāma yatna
inayatnira tang sudhanwa,
gandéwa dibya tumihang warayang malandĕp,
tĕnggĕknya yénarah-arahnira tan papingrwan,
mūrccān tiba magulingan ta si Tatakākyā.
Yatna Ida nabdabang gandéwané sané lĕwih,
gandéwa sané lĕwih punika maduluran panah
lanying,
bawong ipun kapatitis Ida tan wéntĕn
mingkalihin,
kalĕngĕr bah mapulisahan punika Sang Tataka.
25.
Sampun pĕjah pwa
ya saharsa ta sang mahārsi,
tātan hanang bhaya rikang patapan samrĕddhi,
māring manuk muni mĕné matakut ya kasrang,
déning mahāmuni raray muni yāmicāra.
Sasampuné ipun padĕm lédang pisan pakahyunan
Ida sang Mahamuni,
néntĕn wéntĕn pakéwĕh ring pasraman landuh,
wusan I paksi masuara né mangkin ajĕrih ipun
kaborosin,
olih alit-alit Ida Sang Rĕsi masuryak
mabyayuhan.
26.
Ngūnin hanékana si
Tātaka tāpa moni,
mong mona munggu ri guhānya humis awaknya,
singhomĕhah ya malapākuru yar mahunghang,
anghing warak juga warĕg rumuruk rikang rwi.
Rihin sakantuné sang Tataka tan wéntĕn purun
masuara,
i macan mamĕgĕng magĕnah ring guwan ipun ĕngkĕs
déwék ipun,
i singa dĕkĕs-dĕkĕs bĕrag nahanang basang
layah ngaong-ngaong,
wantah i warak kéwantĕn sané bĕtĕk muwuk
duwi.
27.
Sampun pĕjah pwa
katakutnya si Tatakākyā,
mong mari mabrata warĕg ya kĕnas kidang kwéh,
singhātisābasa mahas ring alas madasyu,
mattāng liman ya pinanganya labuh bratanya.
Sampun padĕm sané katakutin ipun Sang
Tataka,
i macan wusan ipun makĕnta bĕtĕk ipun antuk
buron miwah kidang katah,
i singa kalangkung parikosa masusupan ring
alasé ngrĕrĕh babaksan,
gajah galak sané sarap ipun wusan ipun makĕnta.
28.
Sakwéhning osadhi
anung tinanĕm mahārsi,
mārin nana saphala dibya parĕng ya mawwah,
poh ambawang wawang atöb ya kabéh umĕnduh,
lwirnyān katon kadi sumĕmbahakĕn phalanya.
Sakatah sarwa ĕntik-ĕntikan tambané katandur
olih Ida Sang Rĕsi Agung,
wusan rusak pamupon ipun bĕcik sinarĕngan
mawoh,
ipoh pakél digĕlis ngĕd ngĕmpél maka sami nyĕléd,
munggwing pakantĕnan ipun waluya jaga
ngaturang woh ipun.
29.
Tatkāla yan rahayu
ri āsrama pūrnawrĕddhi,
sang Rāma Laksmana winūrsita dé maharsi,
dinyūs inarggha sira munggu rikang palangka,
mojar ta sang rĕsi tumon sira dibyajāti.
Ring sampuné rahayu pasramané landuh tan wéntĕn
kirang ipun,
Ida Sang Rama Laksmana inastuti olih Ida
sang Rĕsi Agung,
kasiramang raris katirtain magĕnah ring balé
payadnyané,
ngandika raris Ida sang Rĕsi nyingak Ida
panumadian lĕwih.
30.
Hé Rāma Laksmana
anaku nihan rĕngönta,
Nārāyanāngsa kita Wisnu awakta jāti,
sakwéh nikang bhuwana nguni dhinārananta,
rāksanta yajña mami dénta kamikyayajña.
Uduh, cĕning Sang Rama Laksmana pianak bapa
durusang pirĕngang,
tos Narayana idéwa panrĕstian Wisnu anggan
ceningé,
maka sami jagaté rihin sanggran cĕning,
durusang kĕmit yadnyan bapané sané mangkin
bapa ngĕlarang yadnya.
31.
Nā ling mahārsi
sumahur tang sira pinūja,
sojar mahārsi kita tan hana sangšayanta,
āpan prabhāwa ni tapanta magöng alangghya,
yékān duméh kami jayā ri musuh mahārsi.
Sapunika pangandikan Ida Sang Mahamuni nuli
nyawis sang kapuja,
singgih sang Mahamuni singgih iratu tan wéntĕn
sané patut sumĕlangin malih,
santukan prabawan tapan iratu mabwat pisan néntĕn
prasida kapurug,
punika ngawinang titiang jaga molih ring mĕsĕh
singgih mahamuni.
32.
Nā ling nirang nrĕpasutottama
Rāmabhadra,
sāmbut tang āyudha laras lawan astra dibya,
mangkat sirānulilingi patapan prayatna,
sang Laksmanéka dulur nira kapwa sangkĕp.
sapunika bawos Ida Déwagung putra uttama
sang Ramadéwa,
raris ngambil sanjata gandéwa miwah panah
sané lĕwih,
mamargi Ida nglindĕrin pasramané yatna
pisan,
sang Laksmana iringan Idané sami srĕgĕp.
33.
Tatkāla sang rĕsi
kabéh ta winéh mamūja,
tandwang musuh tĕka parĕng sumahab ya rodra,
ngkanéng langit kadi ta mégha sĕdĕng gumantung,
dangstrokarāla ya sihungnya kilat padanya.
Rikanjĕkan Ida sang Rĕsi maka sami katurin
ngamargiang pamujan,
tan dumadé rawuh I satru sinarĕngan waluya
gulĕm ngrĕsrĕsin,
irika ring ambarané waluya gulĕm sĕdĕk
magantung,
calingé kabinawa sekadi tatit waluyan ipun.
34.
Sang Laksmanékana
wawang umulat tumĕngha,
wĕntang larasnira sudhira mangékapāda,
tatan salah r-arah-arah ya ring arddhacandra,
śirnāpasah mati kabéh nya taman paśésa.
Sang Laksmana duk punika digĕlis macingakan
nungadah,
ngawĕntang laras Idané lĕwihing pagĕh masuku
tunggal,
néntĕn lémpas Ida matitis ipun antuk panah
ardhacandra,
pĕgat paglantĕs padĕm maka samian tanpa
gantulan.
35.
Tĕndasnya
ghoratara Rāhu padanya rodra,
śabdanya bhisana rikang gaganān pangohan,
lawan awaknya mangawandha tibā gumĕntĕr,
sakwéh nirang tapa kabéh matakut tumon ya.
Tĕndas ipun nyĕjĕhin pisan kala rahu sasamén
ipun kabinawa,
suarannyané ngrĕsrĕsin pisan ring ambarané
ipun maduwuhan,
maka miwah awak ipun kadi lawéyan ulung
ngrudug,
sakatah sang maraga tapa sami ajĕrih ngantĕnang
ipun.
36.
Mārica yékana tuhanya
masö masĕnghit,
māyā yatéka pinasangnya masö tumandang,
sang Rāma tar wighani sūra sudhǐra
mangsö,
mojar sirang nrĕpatiputra mahā mariksā.
Sang marica punika panuan ipun kroda ngarĕpang
kabrahmantyan,
aji maya gĕlarang ipun matandang wirang ngarĕpang,
Ida sang Rama néntĕn makĕjĕhan purusa
dahating pagĕh ngarĕpang,
ngandika idéwa agung putra gumana jaga manuréksa.
37.
Mārica mūda apa
donmu ring āsrama ngké,
kon māngsabaksana ri sang wiku tar pamāngsa,
yapwan ĕmās ya kaharĕpmu ri sang tapaswi,
tan drĕbya sang wiku ngaranya atǐtaduhka.
Marica bĕlog apa pisarat cainé ka pasramané ĕné,
yan cai mabudi mamaksa daging ring sang
wiku,
Ida tan maduwé daging, yan padé ĕmas ané
saratang cai ring Ida sang Wiku,
Ida tusing maduwé kasinahannya sang wiku
kalintang lacur.
38.
Ai Rāmabhadra atimūda
dahat mapunggung,
tātan ĕmās pinaka don mami yan para ngké,
tar māngsa tan apa mahāngrabhasā juga ngké,
dharma swabhāwa mami rāksasa satru ning rāt.
Ih, Ramadéwa kaliwat bĕlog kaliwat punggung,
sing ja ĕmas ané saratang kahi kranané kahi
tĕka mai,
sing ja daging sing ja apa gumana lakar
nguwugin dini,
swadharman kahiné watĕk raksasa mula dadi
musuh gumi.
39.
Mighnéng ayajña
umati wiku tan padosa,
nā dharma ning asura-rāksasajanma jāti,
mūrkātisāhasa mamañcana bañcanéng rāt,
krūra swabhāwa mami tan hana sādhu buddhi.
Mancanén sang mayadnya ngamatiang wiku ané
tusing ngĕlah pĕlih,
kéto tuwah swadharman asura muwah raksasané
nganutin panumadiannya,
momo kaliwat parikosa nyalanang pamĕncana di
guminé,
galak solah kahiné tusing ngĕlah kĕnĕh sadu.
40.
Nyang rāt kabéh ya
rabhasāngkwa taman paśésa,
wéhĕnku tang bhuwana dadya alas ya śūnya,
apan swabhāwa mami rāksasa sāhaséng rāt,
nā lingnya śighra sumahur nrĕpaputra Rāma.
“Ené guminé makĕjang lakar bĕnyahang kahi
apanga tusing magantulan,
kahi misadya guminé ĕnto apanga dadi alas ané
suwung,
wiréh solah kahiné raksasa parikosa di guminé”,
sapunika pajar ipun gĕlis nyawis Ida Déwagung
putra Rama.
41.
Yan rāksasaprakrĕti
dusta ya tūtanamwa,
jatingku śuddha karatun ya ta tūtanangkwa,
sakwéh nikāng adhama rāksasa satruning rāt,
tātan patanggwa sahananya ya patyanangkwa.
“Yan parilaksanan raksasané corah ĕnto lakar
tuutang cahi,
yan bwat panumadian gĕlahé laksanan ratuné
suci ĕnto lakar tuut gĕlah,
saliyun raksasané momo corah dadi musuh
gumi,
tanpa samodana makĕjang ĕnto lakar matiang gĕlah”.
42.
Mārica ko kalana mūda
tāman panolih,
atyanta sāhasa rikéng patapan mahārsi,
ko tan pasāra trĕnatulya dukut mahumpang,
mérang aku glawana ko laku mūr saka ngké.
“Cahi marica raksasa bĕlog tusing pĕsan
matolihan,
kaliwat cahi parikosa di pasraman Ida Sang
Mahamuni,
cahi tuna sakti waluya padang muwah padang ĕtuh,
lĕk gĕlah lakar nandingin cahi mĕlahan
makaad uli dini”.
43.
Nā ling nirār adĕgakĕn
ta laras nirāgöng,
bāyabya yékā pamanahnira bāyu madrĕs,
Mārica rāksasa kapuk juga tan pasāra,
kontal katūb ya tamatan papulih mulih ya.
Sapunika pangandikan Idané raris ngadĕgang
langkap Idané sané agĕng,
bayawya punika anggén Ida manah marupa angin
barĕt,
I raksasa marica waluya kapuk tan pawisésa,
kĕtĕs nglantĕs néntĕn polih ngwalĕsang raris
ipun mulih.
44.
Sāmpun katūb
kapalupuy pwa ya déning astra,
Indrādi déwata saharsa manādhukāra,
ai Rāma hé Daśarathātmaja sādhu dibya,
nā ling nirānghudanakĕn sira puspawarsa.
sasampuné
kĕtĕs kaludin ipun antuk sanjata,
Sang
Hyang Indra ratun déwané dahat lédang raris mapangalĕm,
“
uduh cĕning Sang Rama okan Sang Dasaratha sadu lĕwih ”,
sapunika
pangandikan Ida raris Ida ngruntuhang sabĕh sĕkar.
45.
Ménak manah nira
mahāmuni yan payajña,
nirwighna tan hana kurang rikanang pamūjā,
lawan ta yajña nira nirmala nirwikāra,
sāmpun mahoma umuwah ta mahārsi mojar.
Lédang kahyun Ida Sang Mahamuni rikala ngĕlarang
yadnya,
tan wéntĕn panyangkala tan wéntĕn kirang
rikala Ida ngamargiang pamujan,
maka miwah punika yadnyan Ida nirmala tan
kahanan lĕtuh,
sasampuné puput ngĕlarang homa malih Ida
sang Mahamuni mangandika.
46.
E Rāmabhadra kita
dibya anugrahanta,
bhūlokapāla kita lingkwiki yan hana ngké,
sāswargga dé nikana tang prĕthiwi hidĕpku,
kabwat nikān hana bhatāra Sacipati ngké.
Uduh cĕning Sang Ramadéwa lĕwih paican cĕningé,
panayuh jagat cĕning kĕnĕhang bapa sasukat cĕningé
malinggih dini,
sakadi swarga antuk idéwa puniki jagaté
rasayang bapa,
kalĕbihannya antuk wéntĕn Sang Hyang Indra
irika.
47.
Sakwéhni awakta
katuturku tinonku mangké,
Wisnwanśa déwata kitānaku dibya sakti,
ring pūrwakāla Balirāja hilang ya dénta,
ksirodasāgara nahan pinutĕrta ngūni.
Sapari indik paragayan idéwa sané élingang
bapa buktiang cĕning mangkin,
panrĕstian Sang Hyang Narayana cĕning lĕwih
mawisésa,
duké riyin prabu bali kasor olih cĕning,
sagara ĕmpĕhané punika putĕr cĕning riyin.
48.
Mwang Rāhu yékana
cinakra gulūnya dénta,
kwéh daitya dānawa anung talu dénta ngūni,
prākkalpa dibya tĕmahanta warāharūpa,
sang hyang Lĕmah kalĕbu ngūni dhinarananta.
Talĕr I kalarahu punika cakran idéwa
bawongnyané,
katah déitya danawané sané kawon antuk idéwa
riyin,
duké riyin kabinawa kadadén cĕningé marupa céléng
alas,
bathari basundari kĕlĕm duké riyin tampan cĕning.
49.
Nyānung rĕngönta
ratu sang Janakojarĕngkwa,
mahyūn sirāgawaya yajña ta rakwa mangké,
lāwan swayambara nahan gawayĕn wanéhan,
Sitā anak nira rarā warangĕn malakya.
Puniki mangkin pirĕngang cĕning prabu janaka
pacang tuturang bapa,
Ida mapakahyun ngwangun karya rĕké sané
mangkin,
miwah paswayĕmbaran punika talĕr kakardinin,
Déwi Sita putrin Ida anom jagi kaprabiang.
50.
Ndā tan wĕlin ring
upabhoga lawan kadatwan,
tréilokyarājya tuwi tan ya pamĕlya rǐya,
anghing wiśésa kaharĕpnya anung siwin ya,
wwang śaktimānta gunamānta kulinajanma.
Tan dados tumbas antuk raja brana muwah
antuk kraton,
yadyapin antuk tri bhuwana tan kéngin anggén
panumbas Ida,
wantah Sang mawisésa kahyunang Ida sané
pacang sungsunga,
anak lĕwih wisésa lĕwihing guna turunan
uttama.
51.
Sitā sĕdĕng nya mĕtu
ngūni laras dulur nya,
gandéwa dibya yatikā pinakāryyari nya,
yapwan hanānung umĕtĕng ya mayat ya śaktya,
ya swāmya sang Janakarājasutā tatan lén.
Déwi Sita duk ĕmbas dumun gandéwa
runtutannya,
gandéwa lĕwih punika pinaka ari-arin Ida,
pradé wéntĕn sané nyidayang mĕtatang tur
mastitisang punika anak mawisésa,
punika jaga nganggén rabi putrin prabu
janaka tan tiyos.
52.
Ndan lingku yogya
kita milwa atah marā ngkā,
anghing kitékana anung wĕnangomayat ya,
gandéwa yadyapin akas tikĕla ta dénta,
Sitā awās ya kita kéwala kahyūna nya.
Yan rasayang bapa patut pisan idéwa sarĕng
lunga marika,
nanghing idéwa kéwantĕn sané sidha mĕntangang
punika,
gandéwané yadyapin akas jantĕn ĕlung antuk
idéwa,
sinah Déwi Sita tuwah idéwa kahyunang Ida.
53.
Nā Iing mahārsi ri
sirang nrĕpaputra kālih,
tātan wihang sira parĕng ta masö manĕmbah,
sāmpun manĕmbah adulur sira sǐghra
lunghā,
sang Rāma Laksmana maréng Mitilādhirājya.
Sapunika pangandikan Sang Mahamuni ring Ida
Déwagung putra maka kalih,
tan tĕmpal Ida sinarĕngan raris nangsĕkang mangubhakti,
sapuputé manganjali masarĕngan Ida gĕlis
mamargi,
Sang Rama Laksmana ngamaranin panagara métila
sané kasub.
54.
Tatkāla yar tĕka
rikang pasabhān saśobha,
sök ghora ghūrnita humung tikanang manonton,
tonton ta rūpanira sang nrĕpaputra kālih,
āscaryya tékana manahnya wijah ya mojar.
Rikala Ida sampun rawuh ring bancingah sané
ngulangunin,
jĕjĕl kalintang ramé mabyayuhan janmané
mabalih,
katlĕktĕkang warnin Ida Déwagung putra maka
kalih,
angob punika manah ipun umung ipun mabawos.
55.
Hyang Aświno sira
kunang umahas mara ngké,
hyang Kāmadéwa ta kunang madulur Basanta,
ākāra inggita sulaksana rūpa sampat,
sang hyang Triwikrama kunang umahā katona.
Hyang Aswinodéwa minab masusupan rawuh
mriki,
Sang Hyang Smara minab kasarĕngin antuk
Hyang Basanta,
pangadĕg apĕkik tatindak dabdab warni bagus,
Sang Hyang Wisnu minab misadya nyantĕnang
raga.
56.
Nā ling nikang
wwang umulat pada harsacitta,
sang Rāmadéwa pinuji nya surūpa dibya,
mojar ta sang Janakarāja mulat saharsa,
sang Rāmadéwa pinariksa winéh ta langkap.
Sapunika pakrĕngkĕngan janmané mabalih sami
liyang manah ipun,
sang Ramadéwa sumbungang ipun bagus nglangĕnin,
raris ngandika sang prabu janaka dahat lédang
ngaksi,
pintonin sang Rama aturin gandéwané.
57.
Gandéwa dibya pangalah
Tripuréka nguni,
langkap bhatāra Paraméswara pūrwakāla,
sakwéh nirang nrĕpati ta umĕtĕng mayat ya,
sang Rāma kéwala anung tumikĕlakĕn ya.
Gandéwa sakti sané ngawonang I raksasa
Tripura riyin,
gandéwan Bhatara Siwa duké riyin,
sakatah para ratuné tan mrĕsidayang mĕntangang
tur matitisang,
sang Rama kémawon sané sidha ngélungang
langkapé punika.
58.
Sāmpun tikĕl pwa
ya saharsa ta sang naréndra,
tustāgirang hati nirang Janakādhirāja,
dé ning prabhāwa nira sang nrĕpaputra Rāma,
mojar ta sang Janaka ring bhatamantrimukya.
Risampuné lung panahé dahat lédang sang
prabu,
lédang kahyun Ida sang prabu Janaka,
antuk kawisésan Ida Déwagung putra Rama,
raris mawacana prabu Janaka ring pangajĕng
bahudanda tanda mantriné.
59.
Sang Rāma yogya
rasikā ta siwini Sitā,
sampat kulina tuwi yowana saktimānta,
undang ta sang Daśarathāt laku sighra ménggal,
sang Rāmadéwa warangên ya ta pājaranta.
Sang Rama tuwah ané patut kasungsung bahan i
Sita,
tosning uttama pitwi taruna lĕwih wisésa,
aturin sang Prabu Dasaratha majalan paman
gancangang pĕsan,
Sang Ramadéwa pakrabang nira kéto aturang
ditu.
60.
Nā ling nirang
Janakarāja rikang kinonkon,
lungha datĕng tumama mājar-ajar yya wrĕtta,
kagyat sirang Daśarathān winarah inundang,
tātar wihang sira pinét tĕka sighra méngal.
Sapunika wacanan Prabu janaka ring sang
kautus,
mamargi gĕlis rawuh tur ngranjing raris
matur uninga,
kagiat Ida Sang Dasaratha tatkala
kapiuningin katuran lunga,
tan tĕmpal Ida katurin digĕlis pisan sampun
rawuh.
61.
Tatkāla yar tĕka
rikang Mitilādhirājya,
mangkat sagorawa sirang Janakār panungsung,
nānā prakāra panamuy paribhoga yogya,
mojar ta sang Janakarāja mulat saharsa.
Sasampun napak irika ring panagara métila
sané lĕwih,
pranamya lunga Prabu janaka mamĕndak,
maéndahan pidabdab panyĕmbrama sané lĕwih-lĕwih,
raris matur prabu janaka saha cacingak lédang.
62.
Hé nātha sang nrĕpati
sūra mahāprabhāwa,
dharmārtha kāma gawayĕn tuwi dé naréndra,
mitra hyang Indra kita déwata tulya sāksāt,
bhāgyan tĕmĕn kami datĕng naranātha mangké.
Inggih ratu sang prabu purusa lintang mawisésa,
darma artha kama wyakti sampun manggĕhang
sang prabu,
kakasihan Bathara Indra Sang Prabu waluya déwata
nyalantara,
sadya pisan titiang sarĕng sami rawuh sang
prabu mangkin.
63.
Rānak naréndra
gunamānta susǐla śakti,
sang Rāmadéwa tamatan papadérikang rāt,
Sitā ya bhaktya ryanak naranātha tan lén,
nāhan prayojana naréndra pinét maré ngké.
Putran sang prabu lĕwihing guna lĕwihing
laksana mawisésa,
Sang Raghawa wyakti tan wéntĕn nyaménin
iriki ring jagaté,
i Sita ipun nyadya bhakti ring putran sang
prabu tan tios,
sapunika tatujoné awinan déwagung aturin
titiang lunga mriki.
64.
Nā ling niromĕtu
ta sang wara rājakanyā,
pahyas huwus hana kabéh masĕkar sugandha,
mangsö manĕmbah i sirang naranātha kālih,
lāwan sirang nrĕpatipūtra Surāmabhadra.
Sapunika atur Ida raris mĕdal Sang Raja
putri ayuné angayang-ayang,
sampun jangkĕp papayasané sami masĕkar mĕrik
sumirit,
nangsĕkang ngaturang bhakti ring Ida Sang
Prabu kalih,
kasarĕngin antuk Ida déwagung putra Ramadéwa.
65.
Sāmpun manĕmbah
adulur sira kārwa munggah,
ngkanéng umah pawarangan pada harsācitta,
mérang-irang hana girang nira yan pasanding,
tan yogya yan wuwus wéh paturū nira ngkā.
Wusan ngaturang bhakti sinarĕngan sarĕng
kalih munggah,
irika ring balé pabuncingané sami lédang
kahyun,
kimud kimudan nanging wéntĕn lédang Ida kala
masanding,
tan patut yéning bawosang malih rikanjĕkan
Ida mĕrĕm irika.
66.
Lunghā ng kulĕm
rahinakāla wijil hyang Arkka,
mamwit ta sang Daśarathomulihé ry Ayodhyā,
lāwan anak nira ta Rāghawa Laksmanātah,
Sitā tumūt saparicāra parĕng umangkat.
Sampun lintang wĕnginé kala rahina ĕndag
Hyang Surya,
raris mapamit sang Dasaratha mantuk ka
Ayodhya,
maka miwah putran Ida Sang Rama ring sang
Laksmana,
Déwi Sita rawuhing wang jĕro sami ngiring
mamargi.
67.
Lāwan amātya
bhatamantri kabéh manunggang,
lunghā sirāta liwat in wanadésa rāmya,
kāwit hana pwa mangawit wiku rodrarūpa,
pañjang nyawak nira satal mamikul ta langkap.
Kairing antuk prakanggé bahudanda sami
mapalinggihan,
mamargi Ida nglintangin wawidangan alas
ngulangunin,
tanpa rarapan jag wéntĕn nyadang pandita
mawarni kabinawa,
landung anggan Ida sakadi wit ĕntalé saha
nikul gandéwa.
68.
Wok bris kumis
nira piśangga jatā nirāwyan,
sang Rāmabhargawa ngaranira tan hanoli,
sangkĕp sĕnaddha umasö ta mapatrayuddha,
mojar nirādara wuwus nira tan hana twang.
Wok bĕris crawis Ida bahag prucut Ida talĕr
barak,
Sang Rama parasu parab Ida tanpa tandingan,
srĕgĕp prayatna nyagjag tur nangtang mayudha
saha sanjata,
ngandika jabag wacanané nyapa kadi aku.
69.
E Rāmadéwa aku Rāma
ngaranku ring rāt,
yan śakti ko papagakĕn aku yan prawira,
ko mātya déngku athawa aku mātya dému,
wĕntang larasku yadiyan tuhu saktimānta.
Ih Ramadéwa gĕlah madan Rama di jagaté,
yan iba wisésa tandingin kai yan iba wanén,
cahi lakar mati baan kai yan tusing kéto kai
lakar mati baan iba,
pĕtatang gandéwan kainé yan saja iba lĕwih.
70.
Nā ling nirang
Paraśurāma mapatrayuddha,
Sitā gĕlāna kumĕtĕr ta manon apūrwa,
mojar ta sang Daśaratāsi manĕmba-nĕmbah,
sangka ryasih nira maputra lawan mamantu.
Sapunika pangandikan Bhagawan Rama Bhargawa
nangtang mayudha saha sanjata,
Déwi Sita kébukan ngĕtor nyingak indik
tawah,
raris matur prabu dasaratha sarwi nunas ica,
saking sayang Idané mawĕka ping kalih
mamantu.
71.
Hé Jāmadagni kita śakti
gahan rikéng rat,
kwéh śaktimānta ratu śirnna pĕjah ya dénta,
mahyun ta mapranga puwih kalawan si Rāma,
tan yogya dénta ya raray tuwi hinaśakti.
Inggih Bhagawan Rama Parasu, iratu kaloktah
mawisésa ring jagaté,
akéh para ratuné lĕwih wisésa tĕlas sédayang
iratu,
mapakayun pacang mayudha marĕp ring I rama,
tan patut iratu asapunika ipun alit malih
kirang kawisésan.
72.
Nā ling narādhipa
maminta kasih manantwa,
tan parĕngö Paraśurāma sirābhimana,
sangkā ri darppa nira tan panahā-nahā wwang,
tā śakti ling nira wanéh sira kéwalātah.
Sapunika atur sang Dasaratha nunas ica
ngasih-asih,
tan karĕngayang antuk sang Rama Bhargawa Ida
nyapa kadi aku,
antuk kaprawiran Ida tan mangraringa anak
liyan,
tan wéntĕn sané mawisésa liyanan kapakahyun
antuk Ida wantah Ida kémawon.
73.
Langkap nirātisaya
dibya magöng apañjang,
mwang hrū pawéh ri sira sang nrĕpaputra Rāma,
yapwan wĕnang mayat i ko alahāku dému,
bhaktyāku ling nira mahā mamariksa śakti.
Gandéwan Ida kabinawa agĕng tur panjang,
rawuhing panahnya kapicayang ring Ida Sang
Raja Putra Rama,
pradé yén nyidayang cahi matitisang saja
kasor gĕlah baan iba,
lakar nyĕmbah gĕlah sapunika bawos Ida misadya
mintonin kasaktian.
74.
Sang Rāmadéwa sira
sūra sudhǐra mangsö,
tanggap tikang laras agöng madulur tat
angwan,
sighrār watĕk ya kawĕnang tumihang tikang hrū,
sang Jāmadagni mawĕnĕs humĕnĕng kapuhan.
Sang Raghusuta purusa Ida lintang prakasa
nyagjag,
katrima punika gandéwané agĕng maruntutan
panahnyané,
digĕlis pĕtatang Ida tur prasida matitisang
panah punika,
sang Rama parasu kĕmbang kĕcud malĕngĕk bĕngong.
75.
Sang Rāmabhārgawa
apanta tujungku lingta,
yapwan gulūnta panahĕn yadiyan hatinta,
tan dadya nisphāla iké kita matya déngku,
yapwan palandunga manĕmbaha bhaktya sojar.
Sang Rama Parasu napin ratuné patitis
titiang ndikayang,
napiké kantan iratu panah titiang punapi
ulun arsan iratu,
tan dados néntĕn mapikolih puniki iratu jagi
sédayang titiang,
nanghing yaning makahyun rahajĕng raris nyĕmbah
sĕkadi pangandikané.
76.
Mérang sirang
Parasurāma gĕlāna képwan,
trĕsna siréng hurip asih wêkasan ta mojar,
swarggāngku dibya i ruhur panāhā hyang Indra,
yékāt panah hilangakĕn mara tak para ngkā.
Erang Ida Rĕsi Rama Bhargawa kalĕson kapĕlĕk,
angên Ida ring pramana pamuput ngraris gĕlis
mangandika,
swargan bapané uttama di duhur sané
kacawisang antuk Sang Hyang Sacipati,
nto lawutang panah ilangang lamakané bapa
tusing sidha kĕma.
77.
Nā ling nirang
Paraśurāma nĕhĕr ta lunghā,
mérang tumona muka sang nrĕpapūtra Rāma,
mahyā ikang bala kabéh nya humung padātri,
sang Maitili sira saharsa marir makingking.
Sapunika pangandikan Ida Rĕsi Rama Bhargawa
raris makawon,
érang nyingak wadanan déwagung putra Ragawa,
ngwalék punika wadwané sami mabyayuhan
masuryak,
Déwi Sita lédang Ida wusan Ida sungsut.
78.
Atha ri sĕdĕng ikā
sang Bhārggawālah ya lunghā,
Daśaratha sira harsān kolakĕn pūtra Rāma,
krama lumaku umangkat tunggangan kapwa mangrap,
satĕka nira sinungsung dé nikang wwang ry
Ayodhyā.
Ritatkala sang Rama Parasu kasor Ida késah,
Sang Dasaratha Ida lédang ngrangkul putran
Ida sang Rama,
mapidabab ngĕlanturang mamargi palinggihané
sami macuwĕt,
sapĕngrawuh Ida kapĕndak antuk panjaké ring
Ayodhya.
Kesalin saking cakepan Kakawin Ramayana I
Bersambung …………….. ke Sargah 3