IV. RAGA KUSUMA ; - - - /o o - / o - o / o o - / o o o / o o o / - o / o o // = 23
1.
Sang Hyang Candra tarāngganā
pinaka dipa mamadangi
ri kālaning wĕngi.
Sang Hyang Surya sĕdĕng prabhasa maka dipa mamadangi ri bhūmi
mandala.
Widyā çāstra sudharma dipanikanang
tri-bhuwana sumĕnë
prabhāswara.
Yan ring putra suputra sādhu gunawān mamadangi kula wandhu
wandhawa.
Sang Hyang Wulan miwah bintang pinaka suluh sané ngawé galang
rikalaning wĕngi, Sang Hyang Surya rikalaning masunaran talĕr pinaka suluh sané
ngawé galang palémahan jagaté, pangawĕruh daging-daging sastra, dharmané luwih
pinaka suluh jagat tigané sané masunaran dumilah, yan sajĕroning putra, putrané
sané luwih, sadu miwah ébĕk ring gagunan, pinaka suluh sajĕroning kulawarga
miwah pasĕmĕtonan.
Bulan
dan bintang memberi penerangan di waktu malam. Matahari bersinar menerangi
bumi. Ilmu pengetahuan, pelajaran
dan peraturan-peraturan yang baik menerangi tiga jagat dengan sempurna. Putra yang baik, saleh dan pandai
membahagiakan kaum keluarganya.
2.
Sang çūrāmĕnanging raṇānggana
mamukti suka wibhawa bhoga wiryawān.
Sang çūrāpĕjahing ranangga mengusir surapada siniwi
ng surāpsarī.
Yan bhiru n mawĕding raṇānggana pĕjah yama-bala manikĕp mamiḍana.
Yan tan mati tininda ring parajanĕnirang-irang inanang
sinorakĕn.
Ida sang purusa sané molih ring payudan muponin
kalédangan, kawibuhan, bhoga miwah kawiryan, Ida sang purusa sané séda ring
payudan pacang ngungsi sura loka ka ayahin antuk widyadariné, punika sang gĕtap
sané takut ring payudan yan padé padĕm panjak Ida Sanghyang Yama sané ngĕjuk
tur nyĕngsarén, yan tan padĕm kacéda antuk para janané, kajĕngah-jĕngahin
katawan kanistayang.
Pahlawan yang menang perang dengan puas merasakan
kekuasaannya, keuntungan dan keberaniannya. Pahlawan yang mati di medan perang, mendapat tempat dikediaman dewa-dewa,
dikerumuni oleh bidadari-bidadari. Si penakut yang tak
berani perang, jika meninggal dunia, ditangkap dan disukai oleh anak-buah
Betara Yama. Jika tidak mati, ia dicerca, diolok-olok, ditawan dan dihina oleh
musuh.
3.
Haywāgyāngaku çūra
paṇḍita
widagdha ri harĕpani
sang maharddhika.
Sang
yodhéng raṇa sora dénika satus wilangika sira tosni sang
wani.
Sakwéhing wwang apakṣa pandita sahasra pupulakĕna sora dénika.
Yékin paṇḍita nama yogya guruning sabhuwana sira
tosni sang wiku.
Sampunang gĕgéson ngaku wanén, pradnyan,
miwah wikan ring ajĕng Ida sang mĕraga utama, sang purusa ring payudan satus
wilangan idané yéning kasor punika antuka, sang kadi punika tĕrĕhan purusa,
sĕkataha sang mĕraga sadu kumpulang yéning kasor antuka, sang kadi punika patut
anggén gurun jagaté sami sang kadi punika turunan sang putus.
Jangan tergesa-gesa mengaku berani, suci
dan pandai di muka orang-orang besar. Barang siapa dapat mengalahkan seratus orang
pahlawan, baru boleh ia dinamakan pahlawan sesungguhnya. Kumpulkanlah seribu orang yang terkenal
sebagai orang suci. Barang siapa dapat mengatasi kesucian seribu
orang-orang suci itu, barulah ia boleh disebut suci ; ia patut disebut guru orang seluruh
dunia ; ia adalah seorang
biku yang terutama.
4.
Mangké wwang pulungĕn salakṣa paḍa
pakṣa
bisa kalaha ring wināyaka.
Yékin wāgmi ngaranya niti-naya-wit pada-pada
kalawan wrĕhaspati.
Sangsiptanya kaniṣṭaning mangaku, tan gawayakĕna tĕkap mahājāna.
Yékin mānawa-tantra yogya pituhun tĕkapira sang inuttaméng prajā.
Né mangkin kumpulang jadmané dasa tali sané
sami wicaksana, yéning kasor sajĕroning dados pangorĕg, sang kadi punika
kĕbawos pradnyan mabĕbawos tatas tur pradnyan ring niti, setanding ring Ida
Bhagawan Wrĕhaspati, kasinahannya dahat nista punika anaké sané mĕngaku-ngaku
néntĕn kakardinin antuk Ida Sang mĕraga utama, kadi puniki indik sĕsana manuné
patut pisan pisinggih kagugonin olih Ida Sang kainggilang ring jagaté.
Kumpulkan sejumlah
sepuluh ribu orang terkenal pandai, barang siapa dapat melebihi kepandaian
mereka itu, bolehlah ia disebut orang pandai yang faham kepada pengetahuan
politik, sama dengan Sang Wrehaspati. Pendeknya : hina orang yang mengaku dirinya
pandai; orang-orang yang terkemuka harus menjauhi sifat ini. Inilah hukum Sang Manu, yang patut
diindahkan oleh orang-orang utama.
5.
Haywa ngwang cumacad
samasta jana
nora tan ana cacadanya ring prajā.
Hyang towin sira Sang Hyang Indra bahu locana, wrĕṣaṇaniréki tan gĕnĕp.
Sang Hyang Candra cinihnaning çaça, Bhatāra Rawi sira mahoṣṇikaprabhā.
Sang Hyang Çangkara nilakaṇṭa, paçu-pāla cacadira Bhatāra Kéçawa.
Sampunang pisan paricéda ring anak liyanan, santukan sekatah jadmané
ring jagaté tan wénten sané tan kĕhanan cacad, Ida Sang Hyang Indra katiman Ida
mĕraga Déwa panyingakan Idané katah pisan, butuh Idané néntĕn tĕgĕp, Sang Hyang
Wulan kacirén antuk sasa utawi kĕlinci, Sang Hyang Surya téjan Idané dahat
kĕbus, Ida Sang Hyang Siwa kantan Idané makĕtél sĕlĕm, munggwing cacad Ida
Bathara Wisnu réhning polih dados pĕngangon.
Jangan
sekali-kali mencela orang lain; setiap orang mempunyai cacat. Betara Indra, sekalipun beliau itu dewa,
juga mempunyai cacat, yaitu banyak matanya dan kelaki-lakiannya tidak sempurna. Bulan cacatnya karena ada kelincinya
(gambar); matahari panas
sinarnya. Betara Siwa pada lehernya terdapat titik biru.
Dan cacat Betara Kresna : ia menjadi seorang penggembala.
6.
Wwang dinātithi
yogya yan sungana dāna tĕkapira
sang uttaméng
prajā.
Mwang déwa-sthana tan winurṣita rubuh wangunĕn ika paharja sĕmbahĕn.
Dina préta sangaskaran ta pahayun lĕpasakĕna tĕkéng çmaçana ya.
Byaktā lābhaning açwamédha-krĕtu lābhanira siniwi
ring surālaya.
Anak lacur, tamiu patut katibakin pawéwéh antuk Ida sang mĕraga
luwih ring jagaté, punika malih palinggih-palinggih sané néntĕn karunguang
jantos rubuh, patut wangunang bĕcikang mangda dados anggén gĕnah ngaturang
sĕmbah, pitara sané kantun daki patut karyanang sangaskara pamahayu mangda
prasida ruwat saking sétrané, pikolihnyané sang ngwangun Aswaméda yadnya
pikolih ipun kĕbaktinin ring suraloka.
Orang terkemuka
patut memberi sedekah kepada tamu yang miskin, membangunan kembali candi yang
sudah roboh dan tidak terpakai lagi, lalu menghiasinya supaya dapat
dipergunakan lagi sebagai tempat bersembahnyang. Ia patut mengadakan korban bagi jiwa-jiwa
yang sengsara, supaya jiwa-jiwa itu terlepas dari kubur. Dengan jalan begitu ia berjasa seperti
orang yang mengadakan kurban aswameda. Ia akan dimuliakan di Suralaya.
7. Singgih yan tĕkaning yugānta kali
tan hana lĕwihan
sakéng mahādhana.
Tan wāktan guna çūra paṇḍita widagdha paḍa mĕngayap ing dhanéçwara.
Sakwéhning rinahasya sang wiku hilang, kula
ratu pada hina kāsyasih.
Putrādwé pita ninda ring bapa si çūdra banija
wara wirya panḍita.
Kawiaktin ipun yan rawuh kaliyugané ring panĕlas
yugané punika, tan wéntĕn sané prasida nglangkungin sang sugihing artha brana,
tan sandang bawosang malih sang ébĕk gagunan, sang purusa, sang pandita, sang
pradnyan, sami sumuyug nyĕwaka ring sang sugihing artha brana, sĕkatah sané
kapingitang antuk Ida Sang mĕraga wiku néntĕn kalinguang, para ratuné sami
kanistayang kasĕngsaran, I pianak purun nyĕda anak tua, I sudra nyudagarin,
polih kawiryan mawéh kapradnyanan.
Sesungguhnya,
bila jaman Kali datang pada akhir Yuga, hanya kekayaan yang dihargai. Tidak perlu dikatakan lagi, bahwa orang
yang saleh, orang-orang yang pandai, akan mengabdi kepada orang kaya. Semua pelajaran pendeta yang gaib-gaib
dilupakan orang, keluarga-keluarga yang baik dan raja-raja menjadi hina papa. Anak-anak akan menipu dan mengumpat orang
tuanya, orang hina dina akan menjadi saudagar, mendapat kemuliaan dan
kepandaian.
8.
Ménggung rāt bhuwanāṇḍhakāra ratu hina dana dinananing dhanéçwara.
Sang widwangga wana prawésana samudra gati
manut i
lāmpahing kali.
Çūdrāsampay i wésya, wésya mawalépa ri sira naranātha
nin dita.
Rājāsampay i sang dwija, dwija sirālĕmĕh angulahakĕn çiwārcana.
Jagaté harohara kapĕtĕngan, para ratuné néntĕn prasida mapica pawéwéh,
kapadanain antuk sang sugihing artha brana, sang madéwék pragina masusupan tur
matapa ring alasé ngĕlarang tatikasan mudra nganutin lĕlampahan kaliné, i sudra
dĕgag ring wésya, i wésya ngandapang Ida Sang Prabu, réhning tan patut
baktinin, sang prabu nganistayang sang sulinggih, ida sang sulinggih ngĕkoh
ngĕlarang Siwa astawa.
Dunia guncang dan diselubungi kegelapan, raja-raja tidak
lagi memberi sedekah, tapi disedekahi oleh orang-orang kaya. Pelaku-pelaku sandiwara dengan kemauan sendiri pergi bertapa kehutan-hutan,
sambil melakukan gerak-gerak mudra, sesuai dengan suasana jaman Kali. Orang sudra
menghina golongan
wesya, dan wesya tidak menghargai lagi kepada raja-raja, sebab memang tidak
pantas dihargai lagi. Raja-raja menghina
para berahmana. Dan para berahmana enggan melaksanakan
pemujaan kepada Dewa Siwa.
9.
Nirwa Hyang prĕthiwi tang osadhi latahilang i gunanirāmrĕténg jagat.
Wipra kṣatriya weçya çūdra pada sangkara sama-sama paksa paṇḍita.
Sampunyān maka wéça paṇḍita wiçésa kaharĕpika nora sangçaya.
Nindéng çāstra samādhi
yoga japa, tungga tanunika paninda çūnyata.
Kasucian jagaté ical, babungkilan miwah bun-bunan tambané ical
kasidiané ngamĕrtanin jagat, wiku, ksatrya, wésya, sudra, sami maadukan,
sami-sami ngangken pandita, sasampunnyané maswabawa sĕkadi pandita, kakuasan
sané saratanga néntĕn sangsaya, nganistayang sastra agama, sĕmadi, yoga miwah
japa, nyumbungang raga maricéda kasunyatan.
Dunia
hilang kesuciannya, sandilata*) yang berfaedah kepada dunia hilang kekuatannya. Berahmana, ksatria, wesya dan sudra hidup
campur dan masing-masing menganggap dirinya pendeta. Dan jika rupanya sudah seperti pendeta
pula, lalu nyata kelihatan apa yang dikehendakinya; dihinanya kitab-kitab suci,
samadi, yoga dan mantera ; mengagungkan diri seakan-akan badan mereka sudah sama
dengan “Kesunyian”.
10.
Pangdéning kali mūrkaning
jana wimoha matukar arĕbut
kawiryawān.
Tan wring rātnya makol lawan bhratara
wandhawa, ripu kinayuh pakāçrayan.
Déwa drĕwya wināçadharma rinurah kabuyutan inilan
padāsĕpi.
Wyartha ng çapatha su-praçāsti linĕbur tĕkaping adhama mūrka
ring jagat.
Pangĕndan kaliyugané ngawinang papinĕh manusané
momo bingung paling, dĕmĕn maiyĕgan marĕbut kawiryan, tan uning ring pĕjagatan
ipun tungkas sarĕng nyama kulawargi, mĕsĕhé karĕrĕh kaanggén kanti, druwén-druwén
pura karusak, padarman-padarman karundahin, mrajané kĕkawonin kandugi sami sĕpi,
pastuné tanpa guna, prasastiné lĕwih-lĕwih kalĕbur antuk I tambĕt tur momo
angkara ring jagaté.
Karena pengaruh jaman Kali, manusia menjadi
kegila-gilaan, suka berkelahi, berebut kedudukan yang tinggi-tinggi. Mereka tidak mengenal dunianya sendiri, bergumul melawan saudara-saudaranya
dan mencari perlindungan kepada musuh. Barang-barang suci
dirusakkan, tempat-tempat suci dimusnahkan, dan orang dilarang masuk ketempat
suci, sehingga tempat itu menjadi sepi. Kutuk tak berarti
lagi, hak istimewa tidak berlaku; semua itu karena perbuatan orang-orang
angkaramurka.
11.
Wwang mahyun ri kawéhaning dana daridra,
krĕpana dumadak dhanécwara.
Wwang duratmaka
dirgha jiwita,
sirang sujana dumadak alpakamrĕta.
Wwang duccila
sucila, durnaya wiwéka,
kujana sujana wibhagana.
Sang raja siwiténg suséna ta ya, sang madum amilih ulah
wiparyaya.
Sang sĕnĕng mapawéwéh dana punia dados lacur, jadmané sané tiwas
nadak sugihing artha brana, jadmané corah panjang yusa, Ida Sang Sujana nadak cĕndĕk
tuwuh, jadmané dursila kabawos susila, jadmané tuna wiwéka kabawos pradnyan
mawiwéka, I corah kabawos sujana, tan wéntĕn pabinayan ipun sang prabu satinut
ring prajurité sané tĕguh, punika sang madrĕbé amongan ngĕdum pekaryan, milih
laksana sané tan patut.
Orang-orang
yang suka memberi sedekah jatuh miskin, orang yang kikir jadi kaya-raya. Penjahat-penjahat panjang umurnya, akan
tetapi orang-orang baik lekas mati. Tingkah laku hina dianggap utama, dan kebodohan
dinamakan kebijaksanaan, orang yang rendah budinya disebut mulia; sungguh suatu
anggapan yang aneh !. Raja menurut kepada menteri-menterinya, dan
orang yang harus mengurus segalanya bertindak salah.
12.
Rug tang campaka
cūta candana wungū bakula surabhi nāgapuspita
Sakwéhnyān winadung tinor
tinutuhan pinagĕrakĕn i pung lawan
pilang.
Bhrāsta ng hangsa
mayūra kokila hiningsa pangariwuwu kākalén bango.
Tuṣṭékāng çrĕgaléniwë winarĕgan rudhira
dagingikang warānggaṇā.
Wit cĕmpaka, cĕndana, tangi, tanjung sané miyik miwah nagasari
karusak kasakitin, sĕkatahnyané kakandik, kajangkah, katugĕl-tugĕl, kaanggén
magĕhin I wit Pahang miwah pĕlang, angsa, mĕrak miwah kokila tĕlas kepadĕmang,
kaanggén ngupapira I paksi gowak miwah bango, I asu liyang kaupapira bĕtĕkan
antuk rah miwah daging anak istri ayu.
Pohon cempaka, cuta,
cendana, bungur, tanjung yang harum baunya dan nagasari dirusak, ditebang untuk
memagari pohon pung dan pilang. Angsa, merak dan murai dibunuh dan dimusnahkan
untuk memanjakan burung bangau dan gagak. Anjing yang dipelihara orang senang hiduonya
sebab ia dilimpahi dengan darah dan daging wanita yang cantik-cantik.
13.
Sang hyang prāṇa lawasnirā niyata sātus iwu tahun i kāla
ning krĕta
Ring trétā pwa ya sangsaya kṣaya ḍatĕng sapuluh iwu tahun
sirérika.
Séwu ing dwāpra ring yugānta çata warṣa tĕmahika sahasra candramā.
Yan ring sandhyanikāng yugānta tahuning
yuṣa
cataliṣa
hinganing hurip.
Kasinahannya atmané yusan ipun satus tali warsa rikalaning krĕta yuga,
yan ring tréta yuga sayan kirang, jantos ring dasa tali warsa suwénnyané, siyu
warsa yan ring dwapara yuga, satus warsa ring pĕnanggun dwaparané, wasanan ipun
dados siyu purnama, yan ring patĕmon pananggun kali yugané wantah pĕtang dasa
warsa watĕs yusan manusané.
Di
dalam jaman Kreta umur orang sampai 100.000 tahun. Dalam jaman Treta jumlah itu
berkurang menjadi 10.000 tahun. Dalam jaman Dwapara tinggal 1000 tahun. Pada
penghabisanjaman Dwapara (pada permulaan jaman Kali) hanya tinggal 100 tahun,
dan akhirnya hanya tinggal 1000 bulan. Pada penghabisan jaman Kali 40 tahunlah
batas umur manusia.
14.
Sang hyang prāna yan
ing krĕtéka tahulan
kahananira ri māja nityaça.
Ring trĕtāsthi sirān pratiṣṭha rumakĕt kahanani huriping jagat kabéh.
Yan ring dwāpara mangsa lén snayu lawan
rudhira kahananing hurip sthiti.
Yan ring kali hanéng kulit wulu puhun kahananira ringana bhojana.
Yan ring krĕta yuga Sang Hyang Urip ring sumsum tulang linggih Idané
manggĕh, yan ring tréta yuga ring tulang linggih Idané, ngrakĕt linggih Idané
ring jagaté sami, yan ring dwapara yuga ring daging, ring otot miwah ring rah
linggih Ida Sang Hyang Urip manggĕh, yan ring kaliyuga, ring kulit, ring bulu
angga, ring sangu miwah ring ajĕng-ajĕngan linggih Idané.
Hidup itu ketika di
jaman Kreta tetap bertempat di dalam sumsum tulang, di jaman Treta di dalam
tulang, waktu itu kehidupan di dunia kokoh sentosa. Di jaman Dwapara tempat
hidup di daging, urat dan darah. Di dalam jaman Kali hidup bertempat di kulit,
di bulu dan di dalam makanan.
15.
Ring stri
sangkanikang wirodharing asit, krĕta-yuga sira déwi réṇukā.
Ring trétātiçayéng prang ādbhuta nimittaning alaga ta déwi jānaki.
Ngūnidwāpra bhāratāyudha sirang drupada parama putrikāngdani.
Sakwéhning waniténg yugānta kaharĕpnya maka karananing
prang ādbhuta.
Anak istri wantah dados wiwitan rĕbaté, sané rihin ring krĕta yuga,
Ida Déwi Rénuka, ring tréta yuga ngagawokin punika yudané ramĕs pisan, Ida Déwi
Sita sané dados wiwilan, rihin ring dwapara yuga, wéntĕn pĕrang tossing
Bharata, Ida Déwi Drupadi sané dados wiwilan, ring kali yugané sĕkatah para
istriné pangacĕp ipuné dados wiwilan yuda sané ramĕs.
Sejak
dahulu kala, perempuan itu menjadi pangkal persengketaan. Dalam jaman Kreta
Dewi Renuka, dalam jaman Treta : Dewi Janaki (Sita) yang menjadi sebab perang
hebat. (Rama melawan Rawana). Dalam jaman Dwapara puteri Drupada yang ternama
itu menyebabkan perang Barata. Pada penghabisan Yuga (Kaliyuga), semua orang
perempuan ingin menjadi sebab adanya perang yang dahsyat.
16.
Lwirning tan rĕju ring jagat tri
ganitanya tan abĕnĕr ulahnya kawruhi.
Stri yodwad kalawan lwah ārĕju wilut lakunika
pada tan wĕnang
tutĕn.
Yan wwantĕn kumudācukul saka rikang watu, mabĕnĕr ulahning anggana.
Sangsiptanya wuwusku yatna sira sang
sujana siniwi ring wandhū jana.
Munggwing bacakan ipun sané néntĕn lĕsĕr ring jagaté, tatiga
wilangan ipun sané néntĕn lĕsĕr pemarginnyané, patut uningin, anak istri, akah
miwah tukad, néntĕn bĕnĕng kilak kiluk pĕjalannyané, maka sami punika néntĕn
sandang tuwutang, yaning sampun wéntĕn tunjung mĕntik saking batuné, wawu bĕnĕng
parisolah anaké istri kadi punika, daging ipun atur titiangé, mangda Ida Sang
Sujana tangar kaayahin antuk anak istri.
Ketahuilah
, bahwa di atas dunia ini ada tiga hal yang jalannya tidak lurus, yaitu :
wanita, akar dan sungai. Semua berbelok-belok jalannya, tidak dapat diturutkan. Jika sudah ada bunga kemuda tumbuh di batu, barulah tingkah laku wanita bisa
benar. Pendeknya pesanku :
awaslah engkau jika bergaul dengan wanita, hai orang yang baik-baik.
17.
Yan wāgmika
wināyakāsta-gunanĕn
ng anakĕbi
tĕkaping mahājana.
Ring bhuktinya tikāṣṭabhāga tĕkaping purusa kĕlarikāstabhā ganĕn.
Yan ring sanggama sang mahāpuruṣa kāṣṭaguna
tĕkaping wadhūjana.
Ring stri tan kahanan warĕg purusa ling
drupada-parama-putri kāngucap.
Yan munggwing kapradnyanan mabĕbawos miwak kawicaksanan, katikĕlin
ping kutus anaké istri antuk sang mahajana, sajĕroning maajĕngan katikĕlin ping
kutus antuk anaké lanang, kasitĕngannyane talĕr katikĕlin ping kutus, sakéwantĕn
sajĕroning pasĕnggaman anak lanang katikĕlin ping kutus antuk anaké istri, anaké
istri tan warĕg-warĕg ring anak lanang, sapunika babawos Ida Déwi Drupadi
ngandikayang.
Adapun
kepandaian bicara dan kebijaksanaan wanita delapan kali diatasi oleh laki-laki
yang baik. Dalam hal makan wanita harus mendapat seperdelapan dari laki-laki,
sebab kekuatannya hanya seperdelapan kekuatan lelaki. Akan tetapi tentang hal
sahwat, kekuatan lelaki hanya seperdelapan wanita. “Wanita tiada puasnya pada
lelaki”, demikian kata Dewi Drupadi.
18.
Ring wwang haywa
manūt i buddhinikanang parajana matĕmah wināça ya.
Yan stri buddhi tinūtakĕn pati tĕmahnya
hinirang-iranging parampara.
Yapwan sātmaka buddhi tusta tĕmahanya mangangĕn-angĕnéka pūrwaka.
Byaktā manggihakĕn wiçéṣa
kita yan lumĕkasakĕna buddhining guru.
Sampunang pisan Ida Dané jĕg satinut ring papinĕh anak liyan, mapĕnados
rusak wiakti, yéning papinĕh anaké istri jĕg tuwutang, padĕm pikolihnyané, kajĕngah-jĕngah
tan papĕgatan, yéning mituwut pakayunan ngraga suka panadosan ipun
pikayun-kayunang dumun, jantĕn idéwa pacang manggih rahayu, yéning laksanayang
pĕkarsan sang mĕraga guru.
Jangan
sekali-kali menurut pikiran sembarang orang, agar jangan binasa. Jika kita menurut pikiran wanita, kita
akan menemui ajal kita, dan akan diperolok-olok orang buat selama-lamanya. Jika kita menggunakan pikiran sendiri
sebelum berbuat apa-apa, akan merasa senang. Adapun yang tentu akan baik akibatnya
ialah jika kita menurut pikiran guru.
19.
Lwirning mangdadi mādaning jana
surūpa dhana kula-kulina yowana.
Lāwan tang sura lén kaçūran agawé wĕrĕh i manahikāng sarāt
kabéh.
Yan wwantĕn sira sang dhanécwara surūpa guṇa dhana kulina yowana.
Yan tan māda maharddhikéka pangaranya sira
putusi sang pinanḍita.
Bacakan ipun sané prasida ngawé punyahnya I manusa, rupa bagus, kasugihan,
tos lĕwih, yusa anom, maka miwah tuwak wayah rawuhing kapurusan, prasida ngawé
punyah manahnyané I manusa sami, yan wéntĕn anak sugih lĕwihing warni, pradnyan,
tan kirang artha brana, tossing wangsa lĕwih, tur kantun mayusa anom, yan
indiké punika néntĕn ngawé ipun punyah, anak utama wastan ipun, ipun punika
jati-jati kĕbawos anak pradnyan.
Yang bisa membikin
mabuk, ialah kindahan, harta-benda, darah bangsawan dan umur muda. Juga minuman keras dan keberanian bisa
membikin mabuk hati manusia. Jika ada orang kaya, indah rupanya, pandai,
banyak harta bendanya, berdarah bangsawan lagi muda umurnya, dan karena semua
itu ia tidak mabuk, ia adalah orang yang utama, bijaksana tak ada bandingnya.
20.
Tingkahning
sutaçāsanéka
kadi rāja-tanaya ri sĕdĕng limang tahun.
Sapta ng warṣa wara hulun sapuluhing tahun ika wurukĕn ring akṣara.
Yapwan ṣoḍaçawarṣa
tulya wara mitra tinaha-taha dénta
miḍana.
Yan wus putra suputra tinghalana solahika
wurukĕn ing nayénggita.
Pidabdab putra sĕsanana, mangda kadi putran raja rikala putranā
mayusa limang warsa, yan sampun mayusa pitung warsa, patut dadosang pĕngayah
sané bĕcik, yan sampun mayusa dasa warsa patut urukang mĕsastra, yan sampun
mayusa nĕm bĕlas warsa mangda waluya ngajak sawitra lugĕt, rĕringanin niwakin
panglémék, yéning okané sampun madrĕbé pianak, waspadayang kéwantĕn
parisolahnyané, patut urukang mĕjalaran wiwéka miwah sasĕmon.
Anak
yang sedang berumur lima tahun, hendaknya diperlakukan seperti anak raja. Jika sudah berumur tujuh tahun, dilatih
supaya suka menurut. Jika sudah sepuluh tahun, dipelajari membaca. Jika sudah
enam belas tahun diperlakukan sebagai sahabat; kalau kita mau menunjukkan
kesalahannya, harus dengan hati-hati sekali. Jika ia sendiri sudah beranak,
diamat-amati saja tingkahnya; kalau hendak memberi pelajaran kepadanya, cukup
dengan gerak dan alamat.
21.
Haywānglālana putra
sang sujana dosa tĕmahika
wimarga tan wurung.
Akwéh sang sujanātilar swa-tanayanya
pisaningu tikang waranggana.
Yapwan dikṣita
tāḍanénulahakĕn tĕmahan ika suçila
çāstrawān.
Nityénarcana ring wadhūjana sirang wara sujana
lulut mangastuti.
Sang sujana
sampunang bas ngulurin putra, tan pariwangdé mapuara kawon, lémpas saking
pĕmargi sané patut, tan kidikan Ida Sang Sujana nilar putran Idané, napi malih
rabin Idané, sang sampun kadiksain pangléméké sané patut margiang sané
ngardinin susila miwah wĕruh ring sastra, tan mari pacang ka alĕm antuk para
istriné, Ida Sang Sujana sami lulut tur ngajumang.
Jangan memanjakan
anak; anak yang dimanjakan akan jadi jahat dan pasti ia akan menyimpang dari
jalan yang betul. Bukanlah banyak orang bijaksana yang
meninggarlkan anaknya (perlu bertapa), apalagi istrinya!. Jika kita dapat menggunakan peraturan
ketertiban dan hukuman dengan saksama maka anak itu akan menjadi baik
perangainya lagi berpengetahuan. Anak yang semacam itu akan dihormati oleh
wanita dan disayangi serta dihargai oleh orang-orang baik.
22.
Haywāwéh guṇa çakti ring kujana bhangga, sujana juga
yogya sanmata,
Ton Hyang Bahni hinungsining wĕsi hinogha tanunika winor
sinanmata,
Sāmpun tang wĕsi māwakagni ya mabang lumewihi panasing mahānala,
Pascat ring wĕkasan dinanda wĕsi punggalingawakira dina duhkita.
Sampunang mapawéwéh gagunan miwah kĕsaktian
ring jadma corah miwah ri sang sombong ring déwék, sang sujana kéwantĕn sané
patut tibakin, cingakin punika geniné, yéning makosod ring bĕsi, kandugi bĕsiné
punika mĕnados baag, santukan awor mĕwastu polih lahlahan, sasampun bĕsiné
punika madéwék gĕni barak ngĕndih, pacang nglangkungin kĕbus gĕnine agĕng,
sĕlantur ipun, pamuput bĕsiné punika katigtig, mawastu sĕpihan anggan Idané
sarĕng sĕngsara kaduhkitan.
Jangan diajarkan pengetahuan atau kesaktian kepada
penjahat. Ajarkan itu kepada orang-orang yang baik. Lihatlah api, jika bersentuh dengan besi, amka besi itu lalu menjadi pijar, karena
bersatu dengan api. Jika besi sudah
merah seperti api sendiri, panasnya akan melebihi api besar. Akhirnya besi
ditimpa hingga patah, dan ini berarti datangnya kesusahan dan kesengsaraan.
23.
Wrĕkṣā candana tulya sang sujana, sarpa mamilĕting i sor
mangāçraya.
Ring pāng wānara, mungguhing çikara
paksi, kusumanika bhrĕngga
mangrubung.
Yan pinrang winadung
sugandha pamalĕsnika
mĕlĕk ing irung
nirāntara.
Mangkā tingkahi sang
mahāmuni maropahita satata citta nirmala.
Ida Sang Sujana waluya taru cĕndana, ula
malingkĕhan ring bongkolnnyané nyaratang pasayuban, wanara magĕnah ring
carangnyané, paksi matinggah ring muncuk ipun, sĕkar ipuné rĕbut tambulilingan,
yéning wit ipun kandik nuli tugĕl, ambu wangi pangwalĕs ipun, tan mari namplĕk
ungasan, sapunika pidabdab Ida Sang Mahamuni, tan mari mautsaha agawé sukaning
lén mĕdasar antuk pakahyunan suci nirmala.
Orang yang baik
hatinya sama dengan pohon cendana ; ular mencari perlindungan padanya dengan
melingkari kakinya. Cabang-cabangnya ditempati kera, puncaknya
didatangi burung, dan bunganya dirubung kumbang. Jika kayunya diparang, maka sebagai
balasan ia memberi bau yang sedap buat hidung, terus-menerus tiada hentinya. Begitunya pula laku orang keramat, ia
selaku berikhtiar guna keselamatan orang lain dengan hati yang selalu bersih.
24.
Yan lajjérang ikāng wadhū
ganita wécya
kajaliranikatĕmah
hilang.
Nirlajjérang ikāng
wadhūttama tĕmahnya
mari hinaranan warangganā.
Nissantoṣa sirang pinaṇḍita hilang, tĕmahanika pinucca
ring sarāt.
Yan santoṣa sirang naréçwara hilang
jajahanira pinét
maréng musuh.
Yan kémad anaké istri jalir, wilangan miwah kajaliran ipun mawastu
ical, sakéwantĕn yan sang mĕraga istri lĕwih néntĕn kĕhanan kémad, pĕnadosan
ipun wusan kĕbawos anak istri lĕwih, yan Ida sang kĕbawos Pandita néntĕn
santosa, panadosan ipun pacang kanistayang ring jagaté, sakéwantĕn yan Ida Sang
Prabu tan mari kĕhanan santosa, tĕlas wĕwidangan panĕgaran Idané kĕjarah antuk
I satru.
Jika
perempuan jalang jadi merasa malu, tentu akan berkurang jumlahnya, dan laku
jinah akhirnya pun akan lenyap. Akan tetapi jika wanita utama tidak tahu akan
malu, tidak lagi ia disebut wanita utama. Akan tetapi jika wanita utama tidak tahu akan
malu, tidak lagi ia disebut wanita utama. Jika pendeta tidak mempunyai kesabaran lagi, ia
akan dipandang rendah oleh dunia. Akan tetapi jika raja bersifat sabar dan rela,
daerah kerajaannya akan habis dirampas musuh.
Bersambung ............