III. PADMA KESARA ; o - o / o o - / o - o / o o - / o o o / o o o / - o - / o o // = 23
1. Tĕgal tan hananing dukutnya tinilar tĕkapi paçu taman hanānglawad.
Nadi tan hana toya suṣka matilar sarasa hiku duméh padāsĕpi.
Ikang purusa hina dina kasihan tinilarakĕnikang warāngganā.
Naréndra na-parikṣa nirghrĕna dumoh
balanira matilar manginggati.
Tĕgalé sané tan mĕdaging padang pacang kalilar antuk
buroné tur tan wéntĕn sané pacang lunga mĕrika, tukad sané tan mĕdaging toya
jantos tuh katilar antuk I paksi kokokan
sané ngawinang tukadé punika sĕpi, anaké lanang sané nista tur
kapiwĕlasan pacang katinggal antuk para istriné, Ida Sang Prabu sané kirang
pariksa tur gĕmĕs ngawinang wadwané matilar ngĕdohin Ida Sang Prabu.
Lapangan tiada berumput ditinggalkan oleh binatang;
tidak ada binatang yang suka datang ke situ. Sungai yang kering tiada berair, ditinggalkan oleh
burung kuntul ; itulah sebabnya menjadi sepi. Orang laki-laki yang hina dina dan miskin diletakkan oleh
kaum perempuan. Raja yang kurang periksa dan
kejam, ditinggalkan oleh rakyatnya; mereka itu lari dari padanya.
2. Surud nikanang artha ring grĕha hilangnya tan ana winawanya yan pĕjah.
Ikang mamidara swa-wandhu
surud ing pamasaran umulih padā nangis.
Gawé hala hajĕng manuntun
angiring manuduhakĕn ulah tĕkan.
Kalinganika ring dadi wwang i
sĕdĕng hurip angulaha dharma sadhana.
Surud kasugihané ring jĕro ical ipuné punika tan wéntĕn
pacang prĕsida kabakta rikalaning séda, punika sang madĕlokan miwah para
kulawarga raris malipĕtan wantah ring sétra nuli mantuk maduluran tangis,
sakéwantĕn sané nyarĕngin tur nuntun wantah punika bĕcik kawon pakardiné punika
nuntun pamarginé kĕ gĕnahé katuju, kasinahannya sang numadi dados manusa
sakantuné urip patut ngutsahayang sĕdana miwah dharma.
.
Jika orang meninggal dunia,
harta-bendanya tinggal di rumah, tidak dibawanya. Orang
yang melayat dan keluarganya
hanya mengantarkan sampai kekuburan, lalu pulang sambil menangis. Hanya
kejahatan dan kebajikan yang mengikuti dan menunjukkan jalan ke akhirat. Oleh
karena itu selama hidup ini kita hendaknya selalu beramal saleh sebagai bekal
(untuk mencapai surga).
3. Anitya tikanang hurip nwam i
wayah kasugihan atilar nda tan sthiti.
Ikāng surata sanggaméka kadi
langgĕng apuhara wiyoga lanā.
Adharma kalawan sudharma guna mūda wĕdi-wĕdi kaçūran utama.
Sadardha hananing carira tumuwuh tĕkani pati manut nḍatan hilang.
Uripé
punika néntĕn langgĕng, yusa anom miwah kasugihané pacang matinggal néntĕn
langgĕng, kalédangan sĕmarané rasayang kadi langgĕng wasanan ipun mapuara pasah
nenten langgeng, ring adharma miwah sudharma kapradnyanan miwah katambĕtan,
rasa takut miwah kapurusané luwih, tan mari kawéntĕnan ipun sajĕroning angga
saking wahu ĕmbas rawuhing sampun séda néntĕn mabĕlasan tur néntĕn pacang ical.
Hidup ini tidak kekal, sifat-muda dan kekayaan
meninggalkan kita, tidak awet. Kesenangan bergaul terasa seakan-akan kekal,
tetapi nyatanya menyebabkan perceraian, jadi tidak abadi. Kehidupan tidak teratur dan kehidupan saleh, kepandaian
dan kebodohan, rasa takut dan keberanian yang tiada taranya terdapat
berdampingan dalam tubuh manusia, sampai mati tidak terpisah dan tidak akan
hilang.
4. Ikāng dumadi janma rūpa maka
bhūṣaṇanika sumilih tĕkéng sabhā.
Surūpa maka
bhūsananya kula çuddha piniliha marĕk ri jöng haji.
Suwastra
maka bhūsané kula minukya sira tĕka ri madhyaning sabdhā.
Suçastra
maka bhuṣaṇa kṣama mahangrĕsĕpi manahi sang maharddhika.
Sang numadi dados manusa warni maka panganggén ipun
masunaran dados sasĕlikan ring panangkilan, warniné sané bagus maka busana sang
mĕwangsa luwih patut kasudi mangda nangkil ring Sang Prabu, panganggéné sané
bĕcik maka bhusana sang ménak pacang kainggilang ring panangkilan, pangawĕruhé
sané utama maka busana sang ksama nglédangin kayun sang mahardika.
Orang yang rupawan nampak bersinar dalam pergaulan. Orang yang rupawan dan berdarah bangsawan dapat menghadap
raja. Dengan pakaian yang bagus,
dapat kita berlaku gagah dan dalam pergaulan kita dianggap terkemuka. Orang yang terpelajar suka mengampuni dan dapat menawan hati
orang-orang terkemuka.
5. Caturtha pamariksaning puruṣa déça kula guṇa gawénya kawruhi.
Suwarna pamarikṣa purwa dinadar pinalu
hinaluban cinédana.
Pamidananing sang
mahājana caturtha dhinik inujaran ndä tan hadé.
Pinidananing artha tan wawa-rĕngĕn wĕksasan ika dinaṇḍa ring pati.
Pĕtang
pawos indiké nĕtĕs jadma purusa, inggih punika ; désan ipun punika patut
uningin, pidabdabé nuréksa mas pinih rihin kasangih katoktok katunjĕl miwah
kasibak, yaning nibakang pamidanda ring sang sujana mĕjalaran pĕtang pawos,
inggih punika ; kacĕgikin, katuturin, talĕr durung masalin tingkah, raris
katibakin danda marupa arta yaning talĕr néntĕn linguang ipun pamuput patut
tibakin danda pati.
Empat hal harus diperhatikan untuk menyelidiki
seseorang bangsanya, keluarganya, kecakapannya dan pekerjaannya. Menguji emas : diasah dulu, lalu ditempa, dibakar dan
dibelah. Menghukum seseorang dilakukan
dengan empat jalan : dinasehati dan dimarahi. Jika tak menjadi baik karenanya,
lalu didenda. Jika tetap tidak mengindahkannya, akhirnya dihukum mati.
6. Caturtha wilanging masuk suka
ri purwaka mamuhara duhka tan hadé.
Ikang wwang ahutang lawan çrĕgala-maithuna suka ri sĕdĕng minangkana.
Salah-salahanékanang wwang
atitusta wĕkasanika duhka tan hadé.
Winéh suka sĕdĕng sinanggama magarbha wĕkasanika duhka tan hadé.
Pĕtang
pawos wilangan ipun mawéh kaliyangan, pamuput ngawé duhkita tan wurung, punika
sang madrĕbé utang miwah asu masĕsaki wiakti liyang ipun rikala kasapunikayang,
sang bas ngulurin masĕnĕng-sĕnĕngan wĕsanan ipun pacang manggih duhkita tan
pariwangdé, anak istri sané ngulurin manah polih liyang rikala kasanggamain,
pamuput tan pariwangdé manggih duhkita sasampuné ipun mobot.
Ada empat peristiwa, dalam mana kegembiraan selalu
diikuti oleh kesedihan, jadi tidak baik, yaitu : Orang utang; anjing gandeng; orang yang bersenang-senang
melebihi batas penghabisannya mendapatkan kesusahan ; orang perempuan yang bersenang-senang dalam pergaulan
dan akhirnya berduka hati, jika ia menjadi hamil.
7. Kapétanikang artha duhka linakon tang adagang alayar
mapét dhatu.
Huwus katĕmuning dhanātiçaya
duhka hinayam-ayam ing durātmaka.
Hilang nikanang
artha tan sipi mawéh prihatin alara duhka
kāsyasih.
Kalinganikang artha bhājanani duhka tilarakĕna dé mahājana.
Pidabdab ngĕrĕrĕh kasugihan patut purun tuyuh maadolan,
luwas malayar ngĕrĕrĕh barang-barang, sasampuné kasugihané punika mapunduh tan
gigisan kéwĕhé réhning kaĕdotang antuk I pandung, yan padé kasugihané punika
ical tan gigisan ngawé pakéwuh nyungkan kahyun duhkita kasĕngsaran, kasinahan
ipun kasugihané punika gĕnah duhkitané katinggal antuk Ida Sang Pradnyan.
Mencari kekayaan itu susah ; orang berdagang dan berlayar akan meletakkan dasar
untuk itu. Akan tetapi jika sudah terkumpul kekayaan itu, kesusahan pun datang,
sebab pencuri selalu mengintainya. Jika uang itu hilang, orang berduka-cita,
menyesal dan jadi melarat. Pendek kata : uang itu hanya mendatangkan kesusahan
saja. Maka dari itu orang yang tinggi budinya menjauhi uang.
8. Prayoganikang artha kāncana
tulūngakĕna ng alara duhka kāsyasih.
Karakṣanikang artha tan hana wanéh dana pinaka pagĕr surakṣaka.
Wwayāgĕng atiwéga tambakana
bĕngkungĕn upamaning artha sétuha.
Tĕmahnika hilang bĕdah nirawaçésa kahili kadawut lajĕrnika.
Pikĕnoh
kasugihan miwah masé anggén nulungin anak sungkan, anak nandang pakéwuh miwah
anak kasĕngsaran, pangĕmit kasugihané tan wéntĕn liyan, sĕnĕngé mĕdana punia
pinaka pagĕhannyané sané dahat kukuh, toya agĕng dahat suluk nuli kaĕmpĕl kĕtambĕng
sapunika waluyan kasugihané yan dugdugang kéwantĕn. Panados ipun gimbid nuli
ical tan pĕgantulan anyud maabutan rauhing pancang ipun.
Faedah harta-benda ialah bahwa kita dengan itu
dapat menolong orang-orang yang dalam kesusahan dan kemelaratan. Jalan yang
sebaik-baiknya untuk menjaga harta-benda itu ialah dengan memberi sedekah;
itulah pagar yang kokoh. Harta benda yang ditimbun itu sama dengan arus yang
besar dan deras, biarpun ditambak dan dialirkan ke jurusan lain, akan hilang
hanyut dengan tiada meninggarlkan sisa apapun jua.
9. Warāmrĕta mawor lawan wiṣa tang āmrĕta tika ng alapĕn tĕkapnira.
Ikāng kanaka lén puriṣya mapulang, kanaka juga kapéta kumbahĕn.
Gunottama waropadéça yadi tucca kahananira yogya yan prihĕn.
Adhasstha wĕtuning wadhūttama surūpa halapĕnira sang mahājana.
Amrĕtané luwih sané awor ring wisya, amrĕtané kéwantĕn
sané patut ambil Ida dané, mas miwah baciné sané campuh dados asiki, masé kéwantĕn
sané patut ambil nuli brĕsihin, pangawĕruh miwah tuturé luwih yadiastun magĕnah
ring anaké nista patut saratang punika, anaké istri sané lĕwihing warni tur lĕwihing
budhi yadyastun ĕmbas ipuné ring anaké nista patut kaambil antuk Ida Sang
Mahajana.
Jika madu tercampur dengan racun, kita harus dapat
mengambil madunya. Dari campuran emas dan
kotoran, harus diambil hanya emasnya, lalu dicuci. Layak kita menuntut kepintaran dan pelajaran yang
baik-baik, biarpun kepada orang kecil. Perempuan berasal dari kalangan rendah, asal ia cantik
dan kelakuannya baik patut diambil oleh orang besar.
10. Bhatāra Haricandanātiçaya tisnira lumĕwihi téjaning
wulan.
Satisnira kinālihan kalĕwihan tĕkapi wacana
sang mahardhika.
Ikang dahana bahni tikṣṇa mapanas lumĕwihi sira téjaning rawi.
Panasnira kinālihan kalĕwihan tĕkapi
wacannaning durātmaka.
Bathara Hari Candana tis idané kalintang pisan ngasorang
sunar bulan, tis idané punika nikĕl ping kalih kalintangin antuk pĕnayuh wĕcanan
Ida Sang wicaksana, punika geniné ngĕndih ngabar-abar dahat kĕbus ngasorang
sunar surya, kĕbusnyané punika nikĕl ping kalih kalintangin antuk bĕbawos ipun
I corah.
Betara Hari Candana itu dengan
perbawanya, melebihi sinar bulan. Walaupun demikian, kata-kata seorang
berilmu ada dua kali itu dinginnya. Api menyala itu panas, melebihi
panas sinar matahari. Akan tetapi panas kata-kata penjahat
ada dua kali lipat.
11. Swabhāwanikang lalĕr maharĕpang braṇa purihika darpaning kanin.
Ikāng wayasa kāka darpa harĕping kunapa midĕring
ambarānglayang.
Ikāng kujana dadyaning kalaha kahyunika mulati
duhkaning para.
Ksamā mudita kahyuning sujana dharmanira mulata tuṣṭaning para.
Agol
ipun I buyung wantah muwatang kanin, parilaksanan ipun jolat pisan ring kanin, punika
I paksi gowak jolat pisan ring bangké gumanti mailĕhan ring langité makĕbĕr,
punika I corah panumadian lĕtĕh cĕmĕr, dĕmĕn pisan ipun ngatonang anak liyan
nandang pakéwuh, sĕnĕng mawéh pangampura ngaryanin kalédangan anak liyan, kaonĕngin
antuk Ida Sang Sujana, duaning swadharman idané sĕnĕng pisan ngaksi anak liyan
manggih kasantosan.
Tabiat lalat ialah suka
kepada luka, akan menambah sakitnya. Meskipun gagak biasa melayang-layang
di udara, ia suka sekali kepada bangkai. Orang jahat suka menyebabkan orang
berselisih, ia gemar melihat kesengsaraan orang. Sifat
suka mengampunkan orang lain dan sifat lemah lembut disukai oleh orang
baik-baik, kebahagiaan orang lain dihargakannya tinggi sekali.
Bersambung .....