II. WANGSA
PATRA PATITA ; - o o / - o - / o o o / - o o / o o o / o o // =
17
1. Bhuṣaṇa wastra mukya tĕkaping para jana mamilih.
muḵyanikāng bhinojana miñak dwijawara mamilih.
stri gĕmuhing payodhara minukya hinamĕr ing akūng.
çastra wiçésa mukyanira sang muniwara pilihĕn.
Sajĕroning
panganggé, wastrané pinih ajĕng kapilih antuk para janané, sajĕroning sané
kabawos ajĕngan, mĕntéga pinih ajĕng kapilih antuk Ida Sang Maha Muni,
sajéroning anaké istri sané nurojan ipuné nyangkih kapucukang kagambĕl antuk
sang kalulutan, kaweruhé sané utama sastra agamané kapucukang kapilih antuk
Sang Maha Muni.
Pakaian dan perhiasan badan itu dianggap orang
biasa sebagai sesuatu yang mulia. mentega adalah makanan yang disukai
sekali oleh para pendeta. perempuan yang subur dadanya
disukai sekali oleh orang laki-laki. adapun yang disukai oleh orang pandai ialah buku yang
bagus.
2. Uttamaning dhanolihing amét prihawak aputĕran.
madhyamang arthaning bapa kanista dhana saking ibu.
niṣṭanikang kaniṣṭa dhana yan saka
ring anakĕbi.
uttamaning hinuttama dhanolihing anuku musuh.
Artha branané sané kabawos pinih utama mawit saking
pikolih ndéwék madasar antuk tuyuh, artha branané sané kabawos madya mawit
saking bapa, artha branané sané kĕbawos nistaning nista yan mawit saking
biyang, artha branané sané kĕbawos nistaning nista yan mawit saking rabi, artha branané sané kĕbawos
utamaning utama pikolihé antuk ngawonang mĕsĕh.
Kekayaan yang terbaik adalah uang yang didapat sendiri
dari kerja berat. Yang baik adalah uang dari Bapak. Yang tidak baik uang
pemberian ibu. Adapun yang sangat tidak baik, yaitu uang pemberian bini.
Tapi yang utama sekali adalah
rampasan dalam peperangan.
3. Dhāna
wiçéṣa ring catur upāya kêna kêna kabéh.
ring sama bhéda danḍa tayaning dhana tan ana kĕna.
sang maharĕp musuh catur upāya juga kĕnakĕna.
byakta kasor nikang ripu, balanta magalak ing ayun.
Pawéwéhé mawisésa sajĕroning catur upaya patut tibakin
punika sami, sajeroning ; sama, bhéda, danda, yaning néntĕn wéntĕn, jantĕn
néntĕn pacang mapikolih, sapasira mapakahyun jaga nglurug satru, catur upayané
patut tibakang, jantĕn kasor punika satruné, wadwan idéwané galak ngamuk ring
payudan.
Dari keempat macam “alat” uanglah yang paling
berguna. Jika tiada uang, akan sia-sia penyelesaian perselisihan dengan damai,
maupun dengan usaha memecah-belah atau dengan perkosa. Mereka yang pergi perang
harus menggunakan “keempat alat” itu juga.*) Pasti musuh akan ditundukkan oleh serdadu-serdadumu, jika
mereka maju dengan gagah berani.
4.
Haywa kaciryaning para yadin hana kinatakutan.
Dhéirya juga prihĕn galakaning balagana malaga.
Tan awamāna ring ripu
musuhta mawuwuh agalak.
Bahni manahnirānggĕsĕngi tan hana pangucapira.
Sampunang sinahanga ring anak
liyan, yan padé wéntĕn sané jĕrihin, pagĕhang ugi tur utsahayang pisan mangda
wadwané sami galak mayuda, sampunang pisan nyapa kadi aku ring mĕsĕh santukan
indiké punika ngawinang mĕsĕh idéwané mawĕwĕh-wĕwĕh galaknyané, pakahyunan idéwané
mangda sekadi gĕni sané prĕsida pacang muwunang tan wéntĕn mĕbawos.
Jika engkau merasa ketakutan, janganlah
diperlihatkan kepada orang lain. Ikhtiarkan saja, supaya tentaramu bertahan dan
menyerang dengan gagah berani. Jangan menghina musuh, kerana
sikapmu itu akan menambah amarahnya. Nyala-nyalakan hatimu; akibatnya akan dapat menghanguskan. *) Yang dimaksud, “empat macam alat” yaitu : sama, beda,
dana, danda (damai, memecah belah, beramal dan memaksa musuh). Dengan tidak
mengucapkan apapun juga.
5. Nora ‘na mitra manglĕwihané wara-guna maruhur.
Nora ‘na çatru manglĕwihané gĕlĕng ana ri hati.
Nora ‘na sih mahānglĕwihané sihikang atanaya.
Nora ‘na çakti daiwa juga çakti tan hana manahĕn.
Néntĕn wéntĕn sawitra sané
lĕwihan ring kawruhané sané utama, néntĕn wéntĕn mĕsĕh sané nglintangin benduné
sané wéntĕn sajĕroning kahyun, néntĕn wéntĕn rasa sané nglintangin trĕsnané I
rĕrama ring pianak, néntĕn wéntĕn sané saktian wantah titahé sané wiakti sakti
néntĕn prasida ngandĕgang.
Tidak ada sahabat yang dapat melebihi pengetahuan
yang tinggi faedahnya. tidak ada musuh yang berbahaya dari pada nafsu jahat
dalam hati sendiri. tidak ada cinta yang melebihi cinta orang tua kepada
anak-anaknya. tidak ada kekuatan yang menyamai nasib, karena kekuatan
nasib itu tidak tertahan oleh siapapun jua.
6.
Kokila ring swaranya maka-rūpa kinalêwihakên.
stri maka-rūpa diwya kapatibrata linêwihakên.
ring çruti dharma-çāstra guruwaktra kinalêwihakên.
ring ksama rupa sang prama pandita linewihaken.
I paksi tuu tuu suaran ipuné dados babungah sané
kainggilang, maka babungah anaké istri lĕwih katĕlĕban ring pati brata punika
sané kainggilang, sajĕroning sruti miwah dharma sastra, warah-warah sang mĕraga
guru sané patut kainggilang, Ida Sang Maha Muni wantah pangupasamané sané
kainggilang.
Burung murai itu dihargai karena dari nyanyiannya.
Orang perempuan dipandang tinggi, jika ia dengan keyakinan yang suci setia
kepada suaminya. Adapun teladan dan pelajaran yang dihormati sangat ialah
pelajaran guru. Orang-orang suci yang ‘alim sekali memberikan penghargaan
yang tertinggi kepada sifat suka mengampuni.
7.
Hémani sang mamukti dumadak tika
tan hana guna.
yowana rūpawān kula wiçāla
tika pada hana.
dénika tanpa çāstra tan atéja wadana makucĕm.
lwir sĕkaring çami murub abāng tan ana wanginika.
Sayang
pisan punika sang sugih pramangkin, yan padé néntĕn madrĕbé kawĕruh, yadyastun
kantun anom, lĕwihing warni, tosing wangsa ménak tur tanpa kirang punapa
punapi, sakéwantĕn riantukan néntĕn madrĕbé pangawĕruh sajĕroning daging-daging
sastra agama punika ngawinang tanpa téja prĕrainé acum, tan péndah bungan kepuh
sané barak muririk sakéwantĕn néntĕn pisan wéntĕn kamiyikan ipun.
Sangat disayangkan, jika orang kaya tiada mempunyai
kepintaran. Biarpun muda, bagus, turunan
bangsawan dan kesehatannya baik, jika tiada berkepandaian, tentu mukanya kusam,
tiada bercahaya, seperti bunga kapuk hutan, yang merah merang tetapi tiada
semerbak baunya.
8. Sila pangawĕruhéng kula sirang sujana panĕngĕran,
Ring
warabhoga pustining awaknya juga panĕngĕran,
Sihning
amitra sambramanikātisaya panĕngĕran,
Ring
ksama lon upéksa sira sang wiku panĕngĕrira.
Tata
susila wantah sané nyihnayang kawangsan, talĕr dados tatĕngĕr sang mĕraga
sujana, ajĕng-ajĕngan sané kabawos bĕcik, yan prasida ngawé angga mokoh maka
cirin ipun, sayangĕ ring sawitra panyĕmbraman ipuné sané bĕcik maka cirin ipun,
ngupasama miwah ngarganin anak lian maka cihnan Ida sang mĕraga Pandita.
Tingkah-laku sopan adalah tanda keluarga yang baik. Tanda makanan yang baik ialah
membuat badan gemuk. Tanda persahabatan yang baik
ialah sifat ramah-tamah yang berlebih-lebihan. Sifat suka memberi ampun dan sifat rela adalah tanda
orang yang suci.
9. Makṣika çirça taṇḍasika wiṣyanika tan hana lén.
mrĕccika pucca buntutika wiṣya katinĕngĕtakĕn.
sarpa ri dantra rakwa wisa
huntunika taya wanéh.
durjana sarwa sandhinika wisya
mamĕpĕk ing awak.
I
lalipan ring tĕndas ipun gĕnah wisyannyané tan wéntĕn liyan, I klĕdu ring
muncuk ikut ipuné upasnyané kaĕngkĕbang, I lalipi ring gigi gĕnah upas ipuné
tan wéntĕn liyan, punika I corah sĕbilang buku miwah maka siki déwék ipuné
maupas.
Lipan mempunyai bisa hanya dikepalanya. Bisa kalajengking hanya terdapat di ujung
ekornya. Ular hanya giginya yang
berbisa, akan tetapi orang jahat itu seluruh badannya adalah bisa.
10. Çaktinikāng rarré rudita mogha tinulung inamĕr.
mina balanya ring bañū magöng maputĕran adalĕm.
çaktinikāng kagānglayang ing ambara lĕyĕp aruhur.
sang ratu çakti yan pĕpĕk ikang bala-gana catura.
Kawisésan anaké alit wantah nangis mangda katulungin
kaalĕm, kawisésan ulamé irika ring toyané agĕng dalĕm maudĕran, kawisésan
paksiné ngindang ring ambarané tĕgĕh sawat, Ida Sang Prabu kabawosang sakti yan
jangkĕp papupulan wadwané nyatur angga.
Kekuasaan anak menangis terletak pada harapan akan
ditolong dan dimanjakan. Kekuasaan ikan terletak pada air besar lagi dalam yang
bergolak. Kesaktian burung : terbang
melayang-layang tinggi di udara. Adapun kesaktian raja terletak
pada tentara yang lengkap keempat bahagianya.
11. Hinganikāng sayojana salaksa dĕpa widhinika.
yojana hinganing bhahiri-çabda
lĕpasika kabéh.
dwādaça yojananya kupaking gĕlap angawang-awang.
çabdani sang sujāna mĕpĕking bhuwana pada ngalĕm.
Sané
mĕwasta a yojana punika alaksa adĕpa watĕs pastikan ipun, yojana nguwub kéngin
watĕs gong beriné yan katĕpak, munggwing kalépédan suaran krébéké roras yojana
ngawang-awang ring ambarané, sakéwantĕn bĕbawos Ida Sang Sujana ngébĕk ring
jagaté tur sami ngalĕm Ida.
Menurut penetapan : seyojana sama dengan sepuluh
ribu depa. Suara gong terdengar sampai seyojana. Suara guntur di udara sampai dua belas yojana. Akan tetapi kemasyuran orang baik memenuhi dunia, setiap
orang memujinya.
12. Haywa mamukti sang sujana
kasta piçita tilarĕn.
kaçmalaning çarira ripu wāhya ri dalĕm aparĕk.
lwirnika kaṣṭa-mangsa musika çrĕgala wiyung ulā.
krimi kawat makādinika pāpahara hilangakĕn.
Ida sang sujana tan kapatut
ngajĕngang ulam bĕrĕk kĕlidin ugi punika, yaning angga druwéné kacaruban lĕtĕh
mĕsĕhé ring jaba miwah ring jĕro pacang nganampĕkang, munggwing bacakan ipun daging ulamé sané kĕbawos
camah utawi lĕtĕh, inggih punika ; ulam bikul, asu, katak ula, ulam ulĕd miwah
cacing pamĕkas ipun sané kĕbawos ajĕng-ajĕngan lĕtĕh kĕlidin pisan punika.
Orang baik-baik tidak boleh makan daging yang tidak
suci. Ia harus menjauhi segala yang
mengotorkan badan dan segala yang mendekatkan seteru lahir-batin kepadanya. Adapun yang termasuk daging yang tidak baik yaitu :
daging tikus, anjing, katak, ular, ulat dan cacing : semua itu makanan yang
terlarang, sebab itu elakkan.
13. Haywa maninda ring dwija
daridra dumadak atĕmu.
çāstra tininda dénira kapātaka tinĕmu magöng.
yan kita ninda ring guru
patinta maparĕk atĕmu.
lwirnika wangça-patra tumibéng watu rĕmĕk apasah.
Sampunang
purun paricéda ring Ida Sang Sulinggih duaning ngawinang tĕpén tiwas dadakan,
yaning Ida dané purun paricéda ring daging-daging sastra narakané mahabhara
pacang pikolihang, yan Ida Dané purun paricéda ring sang mĕraga guru cĕndĕk tuwuh
rĕko pikolih ipun, tan péndah gĕdah ulung ring batuné dĕkdĕk rĕmuk tan kĕni
tuptupang.
Jangan mencela berahmana;
perbuatan itu dapat mendatangkan kecelakaan bagimu. Jika kamu mencela buku-buku suci,
kamu akan mendapat siksaan di neraka. Jika kamu mencela guru-guru, akan
segera kamu menemani ajalmu seperti piring hancur jatuh dibatu.
Bersambung ..........