Om Awighnamastu
I. SARDULA WIKRIDITA
; - - - / o o
- / o - o / o o - / - - o / - - o / o
// = 19
1. Sĕmbahning hulun ing Bhatāra Hari sarwajñātma bhuh
nityaça,
sang tan séng hrĕdayantikta tulisĕn ngké supraptisthénamĕr,
ring wahyā stuti sĕmbahing
hulun i jöng sang hyang sahasrāngçumān,
dadya prākrĕta nīticāstra hinikĕt lambang
winākténg prajā.
Sĕmbah tityang majĕng ring Sang Hyang Hari sang mĕraga
Maha Uning miwah jiwan jagaté sané langgĕng, sang tan mari malingga sajĕroning
untĕng hrĕdaya, iriki raris anggan Ida sané lĕwih rékayang tityang mangda prĕsida
baktin tityangé ring sĕkala wantah mantuk ring buk padan Ratu sang Hyang Surya,
dadosang tityang Niti Sastra sané kĕtah kaikĕt marupa kakawin dumadak kĕbawos
ring jagaté.
Sembah saya
kehadapan Betara Hari. Yang Maha Mengetahui dan Maha Kuasa selama-lamanya.
Karena Beliau selalu bersemayam di dalam hati, disini digambarkan, agar
seakan-akan terwujudlah Beliau itu agaknya. Keluar sembah saya
tertuju ke bawah duli Sang Hyang Seribu sinar (Betara Surya), supaya isi
Nitisastra yang saya karang ini dikenal oleh semua orang.
2. Ring wwang tan wruha ring
subhāsita mapunggung mangraséng sadrasa,
tan wruh pangrasaning sĕdah pucang adoh tambūla widyāsĕpi.
Yan wwantĕn mawiwéka çāstra nirapéksa byakta
monabrata.
Yan wwang mangkana tulyaning rahinikā lwirnyan guwékā hidĕp.
Anaké sané tan uning ring basa basita, néntĕn uning
ngĕrasayang sad rasa, tan uning ring rasan sĕdah pucang, réhning néntĕn sĕnĕng
ngajĕngang daun sĕdah, semaliha néntĕn madrĕbé kawĕruh, yaning wéntĕn anak
mawosang daging-daging sastra agama, jantĕn ipun néntĕn rungu, sĕkadi anak
ngĕlarang mona brata, jadmané kadi punika yan miribang tityang kawéntĕnan muan
ipuné tan péndah gua yan rasa-rasayang.
Orang yang tidak mengetahui bahasa, tidak bisa berkata
tentang rasa yang enam (manis, asam, asin, pedas, pahit dan sepat); orang yang
tidak mengetahui rasa sirih dan pinang, jadi orang yang tidak suka makan sirih,
tidak berpengathuan pula. Jika berkumpul dengan orang-orang yang membicarakan
ilmu pengetahuan, tentu ia tidak akan memperhatikannya, ia akan diam saja
seperti orang yang membisu. Orang yang semacam itu pada perasaan saya adalah
seperti gua.
3. Ring widyā wisa tulya dénikang anabhyāsālasang
sampĕnĕh.
Yan tan jīrna tikāng bhinojana hatur wisyātĕmah wyadhaya.
Ring hinārtha daridra tulya wisa gostinyātĕmah manglaré.
Ring kanya wisa tulya ring jada pikun, tanpāmrĕtāngdé wingit.
Kawĕruhe punika tan bina wisya, marĕp ring sang tan
sĕnĕng mĕlajah, ngĕkoh miwah mayus, yaning néntĕn dĕdĕk ajĕng-ajĕngané sané
karayunang waluya wisya ngawé pinungkan, sang sané néntĕn madrĕbé artha brana,
lacur, bĕbawosan ipuné waluya wisya ngawé duhkitan manah, jadmané sané sampun
tua gudgud pikun waluya wisya marĕp ring anak istri anom, santukan néntĕn
mangliyangin wantah ngawé duhkita.
Bagi orang yang segan dan malas pengetahuan itu sebagai
racun. Makanan yang tidak bisa dicernakan, sehingga menjadikan orang sakit,
juga dapat disebut racun. Bagi orang yang bodoh dan miskin berkumpul dengan
orang banyak juga sebagai kena racun, karena bertambah tidak enak rasa hatinya.
Orang tua renta bagi anak perawan muda juga racun, karena tidak menyenangkan
hati, hanya mendongkolkan belaka.
4. Ring janmādhika méta citta rĕsĕping sarwa prajāngénaka.
Ring strī-madhya manohara priya wuwustāngdé manah kūng lulut.
Yan ring madhyani sang pandita mucap tatwopadéça prihĕn.
Yan ring madhyanikāng musuh mucapakĕn wāk-çūra singhākrĕti.
Sang dados manggala patut
uning ngĕtus kayun miwah ngawé liyang manah jadmané sami, rikalaning wéntĕn
ring pantaraning anak istri, bĕbawos
idéwané patut nudut kayun ngalap pitrĕsna ngawé kayun lulut kasmaran, yan
rikala wéntĕn ring pantaraning sang mĕraga pandita, mawosang daging sarwa tatwa
miwah upadésa sané patut saratang, yan rikalaning ngarĕpin satru, patut
ngamĕdalang bĕbawos purusa sĕkadi singa.
Orang yang terkemuka harus bisa mengambil hati dan
menyenangkan hati orang; jika berkumpul dengan wanita, harus dapat
mempergunakan perkataan-perkataan manis yang menimbulkan rasa cinta berahi;
jika berkumul dengan pendeta, harus dapat membicarakan pelajaran-pelajaran yang
baik; jika berhadapan dengan musuh, harus dapat mengucapkan kata-kata yang
menunjukkan keberaniannya seperti seekor singa.
5. Krurang sarpa wisanya somya tĕkaping
mantrāmrĕtākarsana.
Singhā wyāghra hilang galaknika tĕkapning stambhana-mantra ya.
Matta ng kunjara yāngkuçāngrubuhakĕn dadyātĕmah mardawa.
Krūrāning ripuçésa durjana gĕlĕngnya ywéki tan wiçwasān.
Upas lalipiné sané mĕranén
prasida punah mĕjalaran antuk mantra pamunah wisya, singa miwah macan, galak
ipuné prasida ical mĕjalaran antuk mantra pamungkĕm, gajahé sané kanjĕkan
ngamuk, angkus sané prasida ngĕbahang ipun, kandugi prasida dados jĕmĕt utawi
boh, sakéwantĕn sajĕroning ngarĕpin kagalakan sisan mĕsĕh miwah jadma corah,
gĕdĕg ipuné néntĕn pisan dados alaménayang.
Bisa ular dapat ditawar dengan mentera untuk mengeluarkan
air penghidupan. Singa dan haraimau hilang buasnya oleh mentera yang dapat
melumpuhkan binatang buas. Gajah mengamuk dapat ditundukkan dan dapat
dijinakkan dengan cis. Akan tetapi amarah seorang penjahat, musuh yang masih
ketinggalan, jangan sekali-kali engkau abaikan.
6. Jroning wwé parimāna nāla gaganging tuñjung dawut kawruhi.
Yan ring jātikula pracara winaya mwang çila karménggita.
Yan ring pandita ring ksamā mudita çāntopéksa ris mardawa.
Sang çāstrajna wuwusnirāmrĕta padanyāngdé sutusténg prajā.
Yaning jaga nyugjug dalĕm
toyan tĕlaga, katik tunjungé ring untĕng ipuné tĕngah abut anggén nguningin,
yan sajĕroning kĕjatén kĕwangsan, parisolah tata karma, sila, miwah
laksanannyané pinaka cihna, sang mĕraga pandita, ksama, égar, dĕgdĕg, upéksa,
alus manis, cihnan sang tatas ring daging-daging sastra agama bĕbawos idané
waluya amĕrta sanjiwani sĕsaménnyané, sané prasida ngawé ida dané lédang tur
andĕl ring kayun.
Jika engkau akan mengetahui
dalamnya air, cabutlah batang tunjung untuk penduga. Kebangsawanan seseorang
nampak pada tingkah-laku, tabiat serta geraknya. Tanda pendeta ialah kesabaran,
keikhlasan, kehalusan dan ketenangan budi. Tanda orang yang sempurna ilmunya :
bahasa yang sebagai air penghidupan dapat membikin tenang dan girang orang.
7. Wwantĕn wwang artha hina sabhinuktinyālpa ring bhūsana.
Wwantĕn wwang
gunamanta çila naya hinānūt rikāng durjana.
Wwang dirghāyusa wrĕddha hina
tan arĕp ring dharmaçāstrolahĕn.
Yéku ng janma nirarthaka traya
wilangnyoripnya nir tanpa don.
Wéntĕn jadma sugih artha brana, sakéwantĕn
sakaluwir sané tunas ipun nista, tur mapanganggé tan sĕkadi patuté, wéntĕn
jadma lĕwihing gagunan sakéwantĕn sila miwah wiwékan ipuné nista, anut ring
jadma corah, wéntĕn jadma mayusa panjang tur sampun tua masolah nista, maboya
ring daging-daging darma sastrané patut laksanayang, kĕtékan jadmané maka
tatiga punika kĕbawos jadma tiwas, urip ipuné kado néntĕn mapikĕnoh.
Orang kaya, yang makanannya tidak baik dan berpakaian
tidak selayaknya ; orang ‘alim, tetapi rendah
tabiatnya dan suka berkumpul dengan orang-orang jahat;
orang tinggi umurnya, tetapi rendah kelakuannya dan tidak mengamalkan ajaran
suci ; ketiga macam manusia ini,
adalah orang yang hidupnya tidak berarti dan tidak berharga.
8. Yan ring paksi tinucca kāka
hinaran pāpātmaka ng candala
Ring sarwāmrĕga gardabhéka hinaran
tuccātmaka ng candala
Ring buddhiki tinucca candala si kopāngdé hilangning ksamā
Ring durmitra cinandaléng jana kasor tang candala trinucap
Yan sajĕroning paksi, gowaké sané kĕbawos kawon
kasĕngguh pawakan nista lĕtuh, ring sajĕroning buron, kĕlĕdaine kabawos nista
pawakan lĕtuh, sajĕroning budi jadmané kĕbawos nista krodané sané ngawé
sampurané ical, sang drowaka ring sawitra kĕbawos pinih nista sajĕroning numadi
dados manusa, kantun andapan lĕtĕhé maka tatiga sané inucap ring ajĕng.
Di antara jenis burung, burung
gagak dianggap hina, terkenal buruk hatinya. Di antara jenis binatang berkaki empat, keledai tersohor
nista hatinya. Tentang watak tabi’at suka marah rendah sekali, karena tidak
kenal belas kasihan. Yang paling rendah, melebihi ketiga hal di atas, ialah
orang yang tidak menepati janji kepada sahabat.
9.
Ring dyun alpa bañunya kampita kucak, yapwan hibĕk wwé sthiti.
Yan ring go rawa ghora çabdanika göng alpa
ksiranyākĕdik.
Yan ring jadma kurūpa céstitanikākwéh bhāwa
solahnika.
Ring janmālpa ri çāstra garwita tĕrĕh çabdanya tanpāmrĕta.
Juné sané toyan ipuné ĕmbuh ngĕléncok mĕombakan
yaning toyan ipun bĕk dĕgdĕg, banténgé sané suaran ipun kĕras santĕr tur agĕng
tuna susun ipuné wantah akĕdik, jadmané sané bocok tingkah ipuné katah, tandang
ipuné ngawé-ngawé, jadmané sane tuna ring daging-daging sastra agama bangras
tur pĕnĕd bĕbawos ipuné néntĕn ngamrĕtanin manah.
Buyung yang tidak penuh air, jika dikelek, kocak
jika penuh, tenang airnya. Lembu yang keras dan besar suaranya, sedikit air
susunya. Orang yang jelek rupanya, tingkah-lakunya banyak dibuat-buat. Orang
yang tidak berpengetahuan, kasar bicaranya, keras dan tidak menarik hati.
10. Singhā raksakaning halas, halas ikangrakséng hari nityaça.
Singhā mwang wana tan patūt pada wirodhāngdoh tikang kéçari.
Rug brāsta ng wana dénikang jana
tinor wrĕksanya çirnapadang.
Singhānghöt ri jurangnikang tĕgal ayūn
sāmpun dinon durbala.
Singané maka pangĕmit alasé
talĕr alasé maka pangĕmit singané sĕtata, yan I singa ring alasé néntĕn adung
patéh paturu kabrahmantian ngĕdohang punika singané, rusak bĕnyah punika alasé
antuk jadmané wit tarunnyané tĕlas
kaĕbahang jantos galang, I singa mĕwastu mĕngkĕb ring grémbéngan tĕgalé jimbar
puput kaborosin jantos tanpa bayu.
Singa adalah penjaga hutan, akan tetapi juga selalu
dijaga oleh hutan. Jika singa dengan hutan
berselisih, mereka marah, lalu singa itu meninggalkan hutan. Hutannya dirusak
binasakan orang, pohon-pohonnya ditebangi sampai menjadi terang. Singa yang
lari bersembunyi di dalam curah, di tengah-tengah ladang, diserbu orang dan
dibinasakan.
11. Ring
wwang haywa nirāçrayéka gawayĕn tékang mahā n āçaraya.
ton tang nāga mangāçrayé sira bathāra tryambakāngarcana.
Sangké Bhaktinikāpagĕh dadi sawit
dé hyang trirājyāntaka.
Prāptékāng garuda prasomya mulating nāga pranaténg ruhur.
Sang
numadi dados manusa sampunang tan madrĕbé sawitra utsahayang pisan ngrĕrĕh
prakanti sané wisésa, buktin ipun punika I naga nunas prĕkanti ring Ida Sang
Hyang Siwa sinambi sumuyug ngaturang sĕmbah, antuk baktin ipuné dahat pagĕh
mawastu kanggén sampĕt antuk Ida Sang Hyang Tri Purantaka utawi Sang Hyang Siwa,
rawuh punika sang garuda ĕnduh galak ipuné ring I naga kandugi pranamya saking
ambarané.
Manusia tidak boleh tak berkawan, wajib mencari
pelindung yang kuasa. Lihatlah ular naga yang mencari perlindungan kepada
betara bermata tiga (Betara Siwa) seraya sujud kepadanya. Karena
baktinya seteguh itu, ia lalu jadi kalung betara yang memusnahkan tiga negeri
(Betara Siwa). Burung garuda, seteru naga, melihat naga itu, sujud dari udara
(karena hormatnya kepada Siwa).
12. Tingkahning suta mānuténg bapa gawénya mwang guna pindanĕn.
ton tang matsya wihanggamékana si kurmānaknya noréniwő.
ring minéka rinakṣaṇéka dinĕlő ng andanya tan sparsanan.
ring kūrmékana ng aṇḍa yéningĕt-ingĕt tan ton
tuhun dyāna ya.
Pidabdab sang dados pianak patut satinut ring bapa,
gaginan miwah gagunannyané patut tulad, cingakin punika I ulam, I paksi, I
pĕnyu, pianak ipuné néntĕn karunguang, punika I ulam sajĕroning nyaga taluh
ipun wantah kapandrĕng néntĕn nahĕnin kausudin, ipun I pĕnyu taluhnyané wantah
kaingĕt-ingĕtin néntĕn naĕnin kadĕlokin wantah kĕjantos sinambi nyĕngongol.
Seorang
anak lelaki harus menurut jejak bapanya, meniru perbuatan dan kecakapannya.
Lihatlah kepada ikan, burung dan kura-kura; tidak ada diantaranya yang mendidik
anaknya. Ikan menjaga telurnya hanya dengan dilihatnya, tidak pernah dirabanya.
Kura-kura
hanya mengingat tempat telurnya, tidak dilihatnya, hanya ditunggu dengan
bermenung-menung.
13. Yapwan hantiganing wihanggama hinasparçanya tan niṣṭura.
méngĕt ring samayānya sangka ri kanang kosa swayam-putra ya.
byakta mwang bapa rakwa rūpa guna lén kāryanya tan bhéda ya.
tan mangka ng jana-putra winwang iniwō tan sah rinaksénamĕr.
Yan ipun I paksi kirang pisan nudnik taluhnyané
alon, rawuh panumayan ipuné mawit saking kulit taluh punika pianak ipuné lĕkad
pĕdidi, jantĕn patĕh ring inan ipun rĕko rupa, gagunan miwah karyannyané néntĕn
pisan mabinayan, néntĕn sapunika pianak ipun I manusa tan mari karunguang
kaprĕténin kĕsayangang.
Adapun burung, betul ia meraba telurnya, tetapi tidak
keras-keras; jika tiba saatnya, anaknya keluar sendiri dari kulit telurnya.
Walaupun begitu, rupa, kecakapan dan kelakuannya tidak berbeda dengan induk dan
bapanya. Tidak demikian hal anak
manusia, sungguhpun ia mendapat didikan, dipelihara baik-baik, dan selalu
dijaga serta dimanjakan.
14. Sang wédajña phalanya homa wangunĕn byaktāmrĕténg rat kabéh.
çilāwrĕtti phalanya ring çruti pagĕh ring
buddhi tan cancala.
Bhogānindya phalanya yan kinahanan ring artha dānéng prajā.
Ring stri putra phalanya ring
surata lén çardūla wikriḍita.
Pikĕnoh sang tatas ring
daging-daging wéda patut aturin ngajĕngin yadnyan sang ngwangun homa jantos pacang
ngamrĕtanin jagaté sami, pikĕnoh laksanané sané bĕcik pagĕh ring sruti kahayuné
tan kahanan obah, ajĕng-ajĕngané yaning runtutin antuk arta tanpa tandingan pikĕnohnyané
yaning padanayang ring jagaté, anaké istri phalan ipuné iring malédang kayun sĕkadi
macané mĕcanda.
Orang yang faham kepada Weda, perlu mengadakan sasaji
(kurban), agar mendatangkan keselamatan bagi segala orang. Watak yang tetap dan
hati yang teguh, tidak guncang-guncang, adalah kesenangan hidup yang suci dan
sedekah kepada orang lain. Buat orang perempuan anak
laki-lakilah yang menjadi buah kesenangan percintaan.
Bersambung..................................